★-"इतिहास के बिखरे हुए पन्ने"-★

रविवार, 24 दिसंबर 2023

शब्द कल्पद्रुम- विराट शब्द की उत्पत्ति व सन्दर्भ-


ललाटे ब्रह्मणश्चैव रुद्राश्चैकादशैव तु ।।
शिवांशेन भविष्यन्ति सृष्टिसञ्चरणाय वै । ४३।

शब्दार्थ एवम्- व्याकरणिक विश्लेषण-
 ललाटे- सप्तमी विभक्ति एक वचन - ललाट में -
ब्रह्मण: -  पञ्चमी विभक्ति ब्रह्मणः  ब्रह्मा से ।  एव- ही च और। रूद्रा: -रूद्रगण। एकादश:- ग्यारह । एव- ही। शिवांशेन में तृतीया विभक्ति एक वचन- शिव अंश से । वै - निश्चय ही। सृष्टि सञ्चरणाय-सृष्टि विनाश के लिए । भविष्यन्ति- उत्पन्न होंगे।

अनुवाद:-

और इस प्रकार ब्रह्मा के ललाट से ग्यारह रूद्र तो शिव के अंश से सृष्टि के संहार के लिए उत्पन्न होंगे।४३।

कालाग्निरुद्रस्तेष्वेको विश्वसंहारकारकः ।।
पाता विष्णुश्च विषयी क्षुद्रांशेन भविष्यति।४४ ।

शब्दार्थ एवम्- व्याकरणिक विश्लेषण-
कालाग्नि-रूद्र- तेषु- एक:। विश्व- संहार- कारक =
उनमें कालाग्नि नामक एक  रूद्र  विश्व का संहारक होगा।
पाता= पा धातु -रक्षणे कर्म्मणि + घञ् कृदन्त प्रत्यय पात: । ७ त्राते त्रि० मेदिनीकोश -रक्षक विष्णु: का विशेषण रक्षक या पालक होने से "पाता" है। - विषयी=विषयों का भोक्ता।  क्षुद्रांशेन- भविष्यति। क्षुद्र ( छोटे) अंश से उत्पन्न होगा।

अनुवाद:-
इन रूद्रों में एक कालाग्नि  नामक रूद्र विश्व का संहारक होगा
विषयों के भोक्ता विष्णु क्षुद्र  अंश से अवतीर्ण होकर  विश्व की रक्षा करने वाले होंगे।४४।


"ब्रह्मवैवर्तपुराणम् प्रकृतिखण्डःअध्याय"३-


               "महाविराडुवाच ।

वरं मे त्वत्पदाम्भोजे भक्तिर्भवतु निश्चला ।।
सन्ततं यावदायुर्मे क्षणं वा सुचिरं च वा ।। ३४ ।।


त्वद्भक्तियुक्तो यो लोके जीवन्मुक्तः स सन्ततम् ।।
त्वद्भक्तिहीनो मूर्खश्च जीवन्नपि मृतो हि सः । ३५ ।

किं तज्जपेन तपसा यज्ञेन यजनेन च ।।व्रतेनैवोपवासेन पुण्यतीर्थनिषेवया ।। ३६ ।।

कृष्णभक्तिविहीनस्य पुंसः स्याज्जीवनं वृथा ।।
येनात्मना जीवितश्च तमेव नहि मन्यते ।। ३७ ।।


यावदात्मा शरीरेऽस्ति तावत्स्याच्छक्तिसंयुतः ।।
पश्चाद्यान्ति गते तस्मिन्न स्वतन्त्राश्च शक्तयः ।३८।


स च त्वं च महाभाग सर्वात्मा प्रकृतेः परः ।।
स्वेच्छामयश्च सर्वाद्यो ब्रह्म ज्योतिः सनातनः। ३९।


इत्युक्त्वा बालकस्तत्र विरराम च नारद ।।
उवाच कृष्णः प्रत्युक्तिं मधुरां श्रुतिसुन्दरीम् ।। 2.3.४० ।।


श्रीकृष्ण उवाच ।।
सुचिरं सुस्थिरं तिष्ठ यथाऽहं त्वं तथा भव ।।
असंख्यब्रह्मणां पाते पातस्ते न भविष्यति । ४१ ।


अंशेन प्रतिविध्यण्डे त्वं च पुत्र विराड् भव ।।
त्वन्नाभिपद्मे ब्रह्मा च विश्वस्रष्टा भविष्यति ।। ४२।


ललाटे ब्रह्मणश्चैव रुद्राश्चैकादशैव तु ।।
शिवांशेन भविष्यन्ति सृष्टिसंचरणाय वै ।। ४३

कालाग्निरुद्रस्तेष्वेको विश्वसंहारकारकः ।।
पाता विष्णुश्च विषयी क्षुद्रांशेन भविष्यति।। ४४ ।।


मद्भक्तियुक्तः सततं भविष्यसि वरेण मे ।।
ध्यानेन कमनीयं मां नित्यं द्रक्ष्यसि निश्चितम् ।४५।


मातरं कमनीयां च मम वक्षःस्थलस्थिताम् ।।
यामि लोकं तिष्ठ वत्सेत्युक्त्वा सोऽन्तरधीयत ।४६।

 
गत्वा च नाकं ब्रह्माणं शङ्करं स उवाच ह ।।
स्रष्टारं स्रष्टुमीशं च संहर्तारं च तत्क्षणम्।।४७।।


श्रीकृष्ण उवाच ।।
सृष्टिं स्रष्टुं गच्छ वत्स नाभिपद्मोद्भवो भव।।
महाविराड् लोमकूपे क्षुद्रस्य च विधेः शृणु ।४८ ।।


गच्छ वत्स महादेव ब्रह्मभालोद्भवो भव ।।
अंशेन च महाभाग स्वयं च सुचिरं तपः ।। ४९ ।।


इत्युक्त्वा जगतां नाथो विरराम विधेः सुतः ।।
जगाम नत्वा तं ब्रह्मा शिवश्च शिवदायकः ।। 2.3.५० ।।


महाविराड् लोमकूपे ब्रह्माण्डे गोलके जले ।।
स बभूव विराट्क्षुद्रो विराडंशेन साम्प्रतम् ।। ५१।


श्यामो युवा पीतवासाः शयानो जलतल्पके।।
ईषद्धासः प्रसन्नास्यो विश्वरूपी जनार्दनः ।। ५२ ।।


तन्नाभिकमले ब्रह्मा बभूव कमलोद्भवः ।।
संभूय पद्मदण्डं च बभ्राम युगलक्षकम् ।। ५३ ।।


नान्तं जगाम दण्डस्य पद्मनाभस्य पद्मजः ।।
नाभिजस्य च पद्मस्य चिन्तामाप पितामहः ।५४।


स्वस्थानं पुनरागत्य दध्यौ कृष्णपदाम्बुजम् ।।
ततो ददर्श क्षुद्रं तं ध्यात्वा तद्दिव्यचक्षुषा ।। ५५ ।।


शयानं जलतल्पे च ब्रह्माण्डपिण्डमावृते ।।
यल्लोमकूपे ब्रह्माण्डं तं च तत्परमीश्वरम् ।। ५६ ।।


श्रीकृष्णं चापि गोलोकं गोपगोपीसमन्वितम् ।।
तं संस्तूय वरं प्राप ततः सृष्टिं चकार सः ।। ५७ ।।


बभूवुर्ब्रह्मणः पुत्रा मानसाः सनकादयः ।।
ततो रुद्राः कपालाच्च शिवस्यैकादश स्मृताः ।। ५८।


बभूव पाता विष्णुश्च वामे क्षुद्रस्य पार्श्वतः ।।
चतुर्भुजश्च भगवाञ्श्वेतद्वीपनिवासकृत् ।। ५९ ।।


क्षुद्रस्य नाभिपद्मे च ब्रह्मा विश्वं ससर्ज सः ।।
स्वर्गं मर्त्यं च पातालं त्रिलोकं सचराचरम् ।। 2.3.६० ।।


एवं सर्वं लोमकूपे विश्वं प्रत्येकमेव च ।।
प्रतिविश्वं क्षुद्रविराड् ब्रह्म विष्णुशिवादयः ।। ६१।


इत्येवं कथितं वत्स कृष्णसङ्कीर्त्तनं शुभम् ।।
सुखदं मोक्षदं सारं किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ।। ६२।


इति श्रीब्रह्मवैवर्त्ते महापुराणे द्वितीये प्रकृतिखण्डे नारदनारायणसंवादे विश्वब्रह्माण्डवर्णनं नाम तृतीयोऽध्यायः।।३।।



शब्दकल्पद्रुम संस्कृत का आधुनिक युग का एक महाशब्दकोश है।
 यह स्यार राजा राधाकान्तदेव बहादुर द्वारा निर्मित है। इसका प्रकाशन 1828- 1858 ई० आजादी से पूर्व  हुआ।
यह पूर्णतः संस्कृत का एकभाषीय कोश है और सात खण्डों में विरचित है।
इस कोश में सन्दर्भ के तौर पर  "यथासंभव समस्त उपलब्ध संस्कृत साहित्य के वाङ्मय का उद्धृत किया गया है।

नीचे विराट शब्द की व्युत्पत्ति करते हुए उसका सन्दर्भ प्रस्तुत है।
शब्द कल्पद्रुम-  पृष्ठ संख्या- ४/४१९
 
विराजः, पुं, (विशेषेण राजते इति । वि + राज
+ अच् ।) विराट् । यथा, --

पृष्ठसंख्या,- ४/४१९

त्वद्भक्तियुक्तो यो (बालो) जीवन्मुक्तश्च सन्ततम् 
तद्भक्तिहीनो मूर्खश्च जीवन्नपि मृतो हि सः ॥३५।

किन्तज्जपेन तपसा यज्ञेन (पूजनेन) च ।
(कृष्णभक्तिविहीनस्य मूर्खस्य जीवनं वृथा) ॥३६

येनात्मना जीवितश्च तमेव नहि मन्यते ।
यावदात्मा शरीरेऽस्ति तावत् स शक्तिसंयुतः ॥३७

पश्चाद्यान्ति गते तस्मिन् न स्वतन्त्राश्च शक्तयः ।
स च त्वाञ्च महाभाग सर्व्वात्मा प्रकृतेः परः ॥३८

स्वेच्छामयश्च सर्व्वेभ्यो ब्रह्मज्योतिः सनातनः ।
इत्युक्त्वा बालकस्तत्र विरराम च नारद ॥३९

                "उवाच कृष्णः 
प्रत्युक्तिं मधुरां श्रुतिसुन्दरीम् ॥४०

              "श्रीकृष्ण उवाच ।
सुचिरं सुस्थिरं तिष्ठ यथाहं त्वं तथा भव ।
ब्रह्मणोऽसंख्यपाते च पातस्ते न भविष्यति।४१।

अंशेन प्रतिब्रह्माण्डे त्वञ्च क्षुद्रविराड्भव ।
तन्नाभिपद्मे ब्रह्मा च विश्वस्रष्टा भविष्यति ॥४२

ललाटे ब्रह्मणश्चैव रुद्राश्चैकादशैव तु ।
शिवांशेन भविष्यन्ति सृष्टिसञ्चारणाय वै।४३।

कालाग्निरुद्रस्तेष्वेको विश्वसंहारकारकः ।
पाता विष्णुश्च विषयी क्षुद्रांशेन भविष्यति॥४४।

मद्भक्तियुक्तः सततं भविष्यसि वरेण मे ।
ध्यानेन कमनीयं मां नित्यं द्रक्ष्यसि निश्चितम् ॥४५।

मातरं कमनीयाञ्च मम वक्षःस्थलस्थिताम् ।
यामि लोकं तिष्ठ वत्सेत्युक्त्वा सोऽन्तरधीयत ॥४६।

गत्वा स्वलोकं ब्रह्माणं शङ्करं स उवाच ह ।
स्रष्टारं स्रष्टुमीशश्च संहर्त्तारश्च तत्क्षणम् ॥४७

               "श्रीकृष्ण उवाच ।
सृष्टिं स्रष्टुं गच्छ वत्स नाभिपद्मोद्भवो भव ।
महाविराड्लोमकूपे क्षुद्रस्य च विधे शृणु॥४८

गच्छ वत्स महादेव ब्रह्मभालोद्भवो भव ।
अंशेन च महाभाग स्वयञ्च सुचिरं तपः ॥४९

इत्युक्त्वा जगतां नाथो विरराम विधिस्ततः ।
जगाम ब्रह्मा तं नत्वा शिवश्च शिवदायकः॥५०

महाविराड्लोमकूपे ब्रह्माण्डे गोलोके जले ।
बभूव च विराट् क्षुद्रो विराडंशेन साम्प्रतम् ॥५१

श्यामो युवा पीतवासाः शयानो जलतल्पके ।
ईषद्धास्यः प्रसन्नास्यो विश्वव्यापी जनार्द्दनः ॥५२

तन्नाभिकमले ब्रह्मा बभूव कमलोद्भवः ।
संभूय पद्मदण्डञ्च बभ्राम युग-लक्षकम् ॥५३

नान्तं जगाम दण्डस्य पद्मनाभस्य पद्मजः ।
नाभिजस्य च पद्मस्य चिन्तामाप पिता तव ॥५४

स्वस्थाने पुनरागत्य दध्यौ हृष्टः पदाम्बुजम् ।
ततो ददर्श क्षुद्रन्तं कालेन दिव्यचक्षुषा ॥५५

शयानं जलतल्पे च ब्रह्माण्डे गोलकावृते ।
यल्लोमकूपे ब्रह्माण्डं तञ्च तत् परमेश्वरम् ।।५६।

श्रीकृष्णञ्चापि गोलोकं गोपगोपीसमन्वितम् ॥५७

तं संस्तूय वरं प्राप ततः सृष्टिञ्चकार सः ।
बभूवुर्ब्रह्मणः पुत्त्रा मानसाः सनकादयः ॥५८

ततो रुद्राः कपालाच्च शिवांशैकादश स्मृताः ।
बभूव पाता विष्णुश्च क्षुद्रस्य वामपार्श्वतः ॥५९

चतुर्भुजश्च भगवान् श्वेतद्वीपनिवासकृत् ।
क्षुद्रस्य नाभिपद्मे च ब्रह्मा विष्णुं ससर्ज्ज च ॥६०

स्वर्गं मर्त्यञ्च पातालं त्रिलोकं सचराचरम् ।
एवं सर्व्वं लोमकूपे विश्वं प्रत्येकमेव च ॥६१

प्रतिविश्वे क्षुद्रविराट् ब्रह्मविष्णुशिवादयः ।
इत्येवं कथितं वत्स श्रीकृष्णकीर्त्तनं परम् ॥६२

इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ३ अध्यायः ॥


तथा देवीभागवत पुराण में भी यह इतिवृत
वर्णित है।

श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां संहितायां नवमस्कन्धे ब्रह्मविष्णुमहेश्वरादिदेवतोत्पत्तिवर्णनं नाम तृतीयोऽध्यायः ॥३॥

प्रस्तुतकर्ता ★-Yadav Yogesh Kumar "Rohi"-★ पर 8:49 pm
इसे ईमेल करेंइसे ब्लॉग करें! X पर शेयर करेंFacebook पर शेयर करेंPinterest पर शेयर करें

कोई टिप्पणी नहीं:

एक टिप्पणी भेजें

नई पोस्ट पुरानी पोस्ट मुख्यपृष्ठ
सदस्यता लें टिप्पणियाँ भेजें (Atom)

यादव योगेश कुमार "रोहि" ग्राम - आज़ादपुर-पत्रालय-पहाड़ीपुर जनपद अलीगढ़---उ०प्र० दूरभाष 807716029

मेरी फ़ोटो
★-Yadav Yogesh Kumar "Rohi"-★
Yadav Yogesh Kumar Rohi village Azadpur post Paharipur district Aligarh U.P. 8077160219
मेरा पूरा प्रोफ़ाइल देखें

ब्लॉग आर्काइव

  • ►  2025 (106)
    • ►  जून (10)
    • ►  मई (8)
    • ►  अप्रैल (14)
    • ►  मार्च (22)
    • ►  फ़रवरी (23)
    • ►  जनवरी (29)
  • ►  2024 (395)
    • ►  दिसंबर (41)
    • ►  नवंबर (53)
    • ►  अक्टूबर (31)
    • ►  सितंबर (21)
    • ►  अगस्त (12)
    • ►  जुलाई (27)
    • ►  जून (31)
    • ►  मई (17)
    • ►  अप्रैल (13)
    • ►  मार्च (46)
    • ►  फ़रवरी (49)
    • ►  जनवरी (54)
  • ▼  2023 (398)
    • ▼  दिसंबर (47)
      • बुद्ध का ब्राह्मणवाद -
      • ← अध्यायः ५५ -४ हरिवंशपुराणम्वेदव्यासः भगवतः विष्ण...
      • पञ्चपञ्चाशत्तमोऽध्याय: कश्यप का वसुदेव रूप में जन्म-
      • करौली के जादौनों का उदय आठवीं सदी में मथुरा के या...
      • प्रचेतसोऽहं दशमः पुत्रो राघवनन्दन।
      • मासमेकम्पुमान्वीरः स्त्री च मासमभूत् पुनः।बुधस्य भ...
      • वाल्मीकि के जन्म की काल्पनिक कहानी- और अहीरों की ...
      • ग्राम- ग्राभ-
      • विष्णु का ब्रह्मा से अपना पुत्र होने का वरदान माँग...
      • पितर- और लिंगपुराण में विष्णु ब्रह्मा से छोटे-
      • रूद्र की उत्पत्ति मृत ब्रह्मा की देह से -
      • -कृष्ण से किसान तक का सफर- तथा वसुदेव के गोप होने ...
      • अहीरों के विरोध में धूर्तों के कुतर्क-
      • प्रक्षिप्त श्लोक
      • शिवपुराण रूद्र की उत्पत्ति-
      • सिन्दूर- वरमीलियन-
      • शब्द कल्पद्रुम- विराट शब्द की उत्पत्ति व सन्दर्भ-
      • मरीचि और सुरसा -
      • श्रीकृष्णो गोपेश्वर: पञ्चंवर्णम्" देवीभागवतपुराण -...
      • गोलोक में गायों और महिषीयों की माता सुरभि की उत्पत...
      • श्री कृष्ण से सृष्टि-
      • पद्मपुराण में यदुवंश का वर्णन गायत्री तक -
      • खण्ड 1, अध्याय 15- पुष्कर क्षेत्रमें ब्रह्माजीका य...
      • घोष और गोसेन-
      • श्रीराधामाधव एवं उनके परिकरों आदि का परिचय (व्रज-ल...
      • राधा माधव परिवार -
      • "अरि से हरि तक हर( हल ) चलाने वाले किसानों की एक...
      • भाग -प्रथम एवं द्वितीय - गोपों की सर्जना- वैष्णव ...
      • प्रथम एवं द्वित्तीय भाग- गोपों की सर्जना- वैष्णव व...
      • काश्तकार-
      • वेदान्त एकेश्वरवाद में कृष्ण का निरूपण-
      • ब्रह्मवैवर्तपुराण /खण्डः 4 (श्रीकृष्णजन्मखण्डः अध्...
      • हरि, विकुण्ठा और नर- नारायण के जन्म की पौराणिक गाथा-
      • विष्णु के हजार नाम-
      • देवी भागवत महापुराण (देवी भागवत) और हरिवंश पुराण ...
      • देवी भागवत महापुराण ( देवीभागवत)स्कन्ध 1, अध्याय 3...
      • गायत्री गो लोक से
      • परिपूर्णत्तम अवतारों के भेद और उपभेद- राम का कृष्ण...
      • गोलोक से भूलोक तक "पञ्चम वैष्णव-वर्ण गोपों की सृष्...
      • वैकुण्ठ और शिव लोक नित्य नहीं हैं केवल गोलोक नित्य...
      • संस्कृत भाषा का विकास- इतिहास-
      • सुर और असुरों के गुण-दोष-
      • भाग द्वित्तीय -
      • भाग तीन - विराट पुरुष के मन से चन्द्रमा ( मान) और ...
      • रामायण में प्रक्षिप्त गोलोक - जब राम ने कभी गोपालन...
      • सृष्टि का क्रम– ब्रह्मा जी के द्वारा मेदिनी, पर्वत...
      • ब्रह्मवैवर्त पुराण -
    • ►  नवंबर (30)
    • ►  अक्टूबर (48)
    • ►  सितंबर (34)
    • ►  अगस्त (30)
    • ►  जुलाई (11)
    • ►  जून (19)
    • ►  मई (35)
    • ►  अप्रैल (29)
    • ►  मार्च (39)
    • ►  फ़रवरी (32)
    • ►  जनवरी (44)
  • ►  2022 (166)
    • ►  दिसंबर (34)
    • ►  नवंबर (5)
    • ►  अक्टूबर (14)
    • ►  सितंबर (10)
    • ►  अगस्त (10)
    • ►  जून (3)
    • ►  मई (3)
    • ►  अप्रैल (13)
    • ►  मार्च (23)
    • ►  फ़रवरी (25)
    • ►  जनवरी (26)
  • ►  2021 (267)
    • ►  दिसंबर (15)
    • ►  नवंबर (15)
    • ►  अक्टूबर (20)
    • ►  सितंबर (18)
    • ►  अगस्त (35)
    • ►  जुलाई (17)
    • ►  जून (24)
    • ►  मई (18)
    • ►  अप्रैल (17)
    • ►  मार्च (30)
    • ►  फ़रवरी (27)
    • ►  जनवरी (31)
  • ►  2020 (126)
    • ►  दिसंबर (5)
    • ►  नवंबर (5)
    • ►  अक्टूबर (13)
    • ►  सितंबर (13)
    • ►  अगस्त (3)
    • ►  जुलाई (17)
    • ►  जून (15)
    • ►  मई (16)
    • ►  अप्रैल (16)
    • ►  मार्च (14)
    • ►  फ़रवरी (5)
    • ►  जनवरी (4)
  • ►  2019 (248)
    • ►  दिसंबर (5)
    • ►  नवंबर (8)
    • ►  अक्टूबर (18)
    • ►  सितंबर (17)
    • ►  अगस्त (30)
    • ►  जुलाई (16)
    • ►  जून (22)
    • ►  मई (20)
    • ►  अप्रैल (30)
    • ►  मार्च (22)
    • ►  फ़रवरी (28)
    • ►  जनवरी (32)
  • ►  2018 (393)
    • ►  दिसंबर (38)
    • ►  नवंबर (52)
    • ►  अक्टूबर (33)
    • ►  सितंबर (37)
    • ►  अगस्त (13)
    • ►  जुलाई (15)
    • ►  जून (43)
    • ►  मई (21)
    • ►  अप्रैल (26)
    • ►  मार्च (22)
    • ►  फ़रवरी (19)
    • ►  जनवरी (74)
  • ►  2017 (479)
    • ►  दिसंबर (87)
    • ►  नवंबर (33)
    • ►  अक्टूबर (27)
    • ►  सितंबर (106)
    • ►  अगस्त (49)
    • ►  जुलाई (16)
    • ►  जून (28)
    • ►  मई (16)
    • ►  अप्रैल (90)
    • ►  मार्च (27)
ईथरीयल थीम. Blogger द्वारा संचालित.