मंगलवार, 24 अक्तूबर 2023

- रामाय देवीवरदानम्


देवीभागवतपुराण -स्कन्धः -३-अध्यायः (३०)

< देवीभागवतपुराणम्‎ -स्कन्धः-३
रामाय देवीवरदानम्
____________________
            "व्यास उवाच-
एवं तौ संविदं कृत्वा यावत्तूष्णीं बभूवतुः।
आजगाम तदाऽऽकाशान्नारदो भगवानृषिः॥१॥

रणयन्महतीं वीणां स्वरग्रामविभूषिताम् ।
गायन्बृहद्रथं साम तदा तमुपतस्थिवान् ॥२॥
_________________
दृष्ट्वा तं राम उत्थाय ददावथ वृषं शुभम्।
आसनं चार्घ्यपाद्यञ्च कृतवानमितद्युतिः ॥३॥
____________________
पूजां परमिकां कृत्वा कृताञ्जलिरुपस्थितः ।
उपविष्टः समीपे तु कृताज्ञो मुनिना हरिः ॥४॥

उपविष्टं तदा रामं सानुजं दुःखमानसम्।
पप्रच्छ नारदः प्रीत्या कुशलं मुनिसत्तमः॥५॥
__________________
कथं राघव शोकार्तो यथा वै प्राकृतो नरः।
हृतां सीतां च जानामि रावणेन दुरात्मना ॥६॥

सुरसद्मगतश्चाहं श्रुतवाञ्जनकात्मजाम् ।
पौलस्त्येन हृतां मोहान्मरणं स्वमजानता ॥७॥
______
तव जन्म च काकुत्स्थ पौलस्त्यनिधनाय वै ।
मैथिलीहरणं जातमेतदर्थं नराधिप ॥८॥

पूर्वजन्मनि वैदेही मुनिपुत्री तपस्विनी ।
रावणेन वने दृष्टा तपस्यन्ती शुचिस्मिता ॥९॥

प्रार्थिता रावणेनासौ भव भार्येति राघव।
तिरस्कृतस्तयाऽसौ वै जग्राह कबरं बलात् ॥१०॥

शशाप तत्क्षणं राम रावणं तापसी भृशम् ।
कुपिता त्यक्तुमिच्छन्ती देहं संस्पर्शदूषितम् ॥११॥

दुरात्मंस्तव नाशार्थं भविष्यामि धरातले ।
अयोनिजा वरा नारी त्यक्त्वा देहं जहावपि॥१२॥
____________________
सेयं रमांशसम्भूता गृहीता तेन रक्षसा।
विनाशार्थं कुलस्यैव व्याली स्रगिव सम्भ्रमात् ॥१३॥

तव जन्म च काकुत्स्थ तस्य नाशाय चामरैः ।
प्रार्थितस्य हरेरंशादजवंशेऽप्यजन्मनः ॥१४॥
____________________
कुरु धैर्यं महाबाहो तत्र सा वर्ततेऽवशा ।
सती धर्मरता सीता त्वां ध्यायन्ती दिवानिशम् ॥१५॥

कामधेनुपयः पात्रे कृत्वा मघवता स्वयम् ।
पानार्थं प्रेषितं तस्याः पीतं चैवामृतं यथा ॥१६॥

सुरभीदुग्धपानात्सा क्षुत्तुड्‌दुःखविवर्जिता ।
जाता कमलपत्राक्षी वर्तते वीक्षिता मया ॥१७॥

उपायं कथयाम्यद्य तस्य नाशाय राघव ।
व्रतं कुरुष्व श्रद्धावानाश्विने मासि साम्प्रतम् ॥१८॥
______________________
नवरात्रोपवासञ्च भगवत्याः प्रपूजनम् ।
सर्वसिद्धिकरं राम जपहोमविधानतः ॥१९॥
______________________
मेघ्यैश्च पशुभिर्देव्या बलिं दत्त्वा विशंसितैः ।
दशांशं हवनं कृत्वा सशक्तस्त्वं भविष्यसि॥२०। 
(बलि प्रथा का वर्णन)
_____________________

विष्णुना चरितं पूर्वं महादेवेन ब्रह्मणा ।
तथा मघवता चीर्णं स्वर्गमध्यस्थितेन वै ॥२१॥

सुखिना राम कर्तव्यं नवरात्रव्रतं शुभम् ।
विशेषेण च कर्तव्यं पुंसा कष्टगतेन वै ॥२२॥

विश्वामित्रेण काकुत्स्थ कृतमेतन्न संशयः ।
भृगुणाऽथ वसिष्ठेन कश्यपेन तथैव च ॥२३॥

गुरुणा हृतदारेण कृतमेतन्महाव्रतम् ।
तस्मात्त्वं कुरु राजेन्द्र रावणस्य वधाय च ॥२४॥
____________________
इन्द्रेण वृत्रनाशाय कृतं व्रतमनुत्तमम्।
त्रिपुरस्य विनाशाय शिवेनापि पुरा कृतम्।२५॥

हरिणा मधुनाशाय कृतं मेरौ महामते ।
विधिवत्कुरु काकुत्स्थ व्रतमेतदतन्द्रितः ॥२६॥

               "श्रीराम उवाच
का देवी किं प्रभावा सा कुतो जाता किमाह्वया ।
व्रतं किं विधिवद्‌ब्रूहि सर्वज्ञोऽसि दयानिधे ॥२७।
______________________
                "नारद उवाच
शृणु राम सदा नित्या शक्तिराद्या सनातनी।
सर्वकामप्रदा देवी पूजिता दुःखनाशिनी ॥२८॥
______________________

कारणं सर्वजन्तूनां ब्रह्मादीनां रघूद्वह ।
तस्याः शक्तिं विना कोऽपि स्पन्दितुं न क्षमो भवेत् ॥ २९ ॥

विष्णोः पालनशक्तिः सा कर्तृशक्तिः पितुर्मम ।
रुद्रस्य नाशशक्तिः सा त्वन्याशक्तिः परा शिवा॥ ३०॥

यच्च किञ्चित्क्वचिद्वस्तु सदसद्‌भुवनत्रये ।
तस्य सर्वस्य या शक्तिस्तदुत्पत्तिः कुतो भवेत् ॥३१॥

न ब्रह्मा न यदा विष्णुर्न रुद्रो न दिवाकरः ।
न चेन्द्राद्याः सुराः सर्वे न धरा न धराधराः ॥३२॥

तदा सा प्रकृतिः पूर्णा पुरुषेण परेण वै ।
सञ्युता विहरत्येव युगादौ निर्गुणा शिवा ॥३३॥

सा भूत्वा सगुणा पश्चात्करोति भुवनत्रयम् ।
पूर्वं संसृज्य ब्रह्मादीन्दत्त्वा शक्तीश्च सर्वशः ॥३४ ॥

तां ज्ञात्वा मुच्यते जन्तुर्जन्मसंसारबन्धनात् ।
सा विद्या परमा ज्ञेया वेदाद्या वेदकारिणी ॥३५॥

असंख्यातानि नामानि तस्या ब्रह्मादिभिः किल ।
गुणकर्मविधानैस्तु कल्पितानि च किं ब्रुवे ॥ ३६॥

अकारादिक्षकारान्तैः स्वरैर्वर्णैस्तु योजितैः ।
असंख्येयानि नामानि भवन्ति रघुनन्दन ॥३७॥

                 "राम उवाच
विधिं मे ब्रूहि विप्रर्षे व्रतस्यास्य समासतः।
करोम्यद्यैव श्रद्धावाञ्छ्रीदेव्याः पूजनं तथा ॥३८॥

                 "नारद उवाच
पीठं कृत्वा समे स्थाने संस्थाप्य जगदम्बिकाम् ।
उपवासान्नवैव त्वं कुरु राम विधानतः ॥ ३९ ॥

आचार्योऽहं भविष्यामि कर्मण्यस्मिन्महीपते ।
देवकार्यविधानार्थमुत्साहं प्रकरोम्यहम् ॥ ४० ॥

               'व्यास उवाच
तच्छ्रुत्वा वचनं सत्यं मत्वा रामः प्रतापवान् ।
कारयित्वा शुभं पीठं स्थापयित्वाम्बिकां शिवाम् ॥ ४१॥
____________________
विधिवत्पूजनं तस्याश्चकार व्रतवान् हरिः ।
सम्प्राप्ते चाश्विने मासि तस्मिन्गिरिवरे तदा ॥४२॥

उपवासपरो रामः कृतवान्व्रतमुत्तमम् ।
होमञ्च विधिवत्तत्र बलिदानञ्च पूजनम् ॥४३।

भ्रातरौ चक्रतुः प्रेम्णा व्रतं नारदसम्मतम् ।
अष्टम्यां मध्यरात्रे तु देवी भगवती हि सा ॥४४

सिंहारूढा ददौ तत्र दर्शनं प्रतिपूजिता ।
गिरिशृङ्गे स्थितोवाच राघवं सानुजं गिरा ॥४५॥

मेघगम्भीरया चेदं भक्तिभावेन तोषिता ।
देव्युवाच
राम राम महाबाहो तुष्टाऽस्म्यद्म व्रतेन ते ॥४६।

प्रार्थयस्व वरं कामं यत्ते मनसि वर्तते ।
नारायणांशसम्भूतस्त्वं वंशे मानवेऽनघे ॥४७॥
______________________
रावणस्य वधायैव प्रार्थितस्त्वमरैरसि ।
पुरा मत्स्यतनुं कृत्वा हत्वा घोरञ्च राक्षसम् ॥४८॥

त्वया वै रक्षिता वेदाः सुराणां हितमिच्छता ।
भूत्वा कच्छपरूपस्तु धृतवान्मन्दरं गिरिम् ॥४९।

अकूपारं प्रमन्थानं कृत्वा देवानपोषयः ।
कोलरूपं परं कृत्वा दशनाग्रेण मेदिनीम् ॥५०।

धृतवानसि यद्‌राम हिरण्याक्षं जघान च ।
नारसिंहीं तनुं कृत्वा हिरण्यकशिपुं पुरा ॥५१॥

प्रह्लादं राम रक्षित्वा हतवानसि राघव ।
वामनं वपुरास्थाय पुरा छलितवान्बलिम् ॥ ५२॥

भूत्वेन्द्रस्यानुजः कामं देवकार्यप्रसाधकः ।
जमदग्निसुतस्त्वं मे विष्णोरंशेन सङ्गतः ॥५३॥

कृत्वान्तं क्षत्रियाणां तु दानं भूमेरदाद्‌द्विजे ।
तथेदानीं तु काकुत्स्थ जातो दशरथात्मज ॥५४॥
________________
प्रार्थितस्तु सुरैः सर्वै रावणेनातिपीडितैः ।
कपयस्ते सहाया वै देवांशा बलवत्तराः ॥५५॥

भविष्यन्ति नरव्याघ्र मच्छक्तिसंयुता ह्यमी ।
शेषांशोऽप्यनुजस्तेऽयं रावणात्मजनाशकः ॥५६॥

भविष्यति न सन्देहः कर्तव्योऽत्र त्वयाऽनघ ।
वसन्ते सेवनं कार्यं त्वया तत्रातिश्रद्धया ॥ ५७ ॥

हत्वाऽथ रावणं पापं कुरु राज्यं यथासुखम् ।
एकादश सहस्राणि वर्षाणि पृथिवीतले ॥ ५८ ॥
_____________________

कृत्वा राज्यं रघुश्रेष्ठ गन्ताऽसि त्रिदिवं पुन:।
व्यास उवाच
इत्युक्त्वान्तर्दधे देवी रामस्तु प्रीतमानसः ॥ ५९ ॥

समाप्य तद्‌व्रतं चक्रे प्रयाणं दशमीदिने ।
विजयापूजनं कृत्वा दत्त्वा दानान्यनेकशः ॥६०॥
____________________

कपिपतिबलयुक्तः सानुजः श्रीपतिश्च प्रकटपरमशक्त्या प्रेरितः पूर्णकामः।

उदधितटगतोऽसौ सेतुबन्धं विधायाप्यहनदमरशत्रुं रावणं गीतकीर्तिः ॥ ६१ ॥

यः शृणोति नरो भक्त्या देव्याश्चरितमुत्तमम् ।
स भुक्त्वा विपुलान्भोगान्प्राप्नोति परमं पदम् ॥ ६२ ॥

सन्त्यन्यानि पुराणानि विस्तराणि बहूनि च ।
श्रीमद्‌भागवतस्यास्य न तुल्यानीति मे मतिः।६३॥

इति श्रीदेवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां संहितायां तृतीयस्कन्धे रामाय देवीवरदानं नाम त्रिंशोऽध्यायः ॥३०॥
_____________________________
देवी भागवत महापुराण 
स्कन्ध 3, अध्याय 30 - 
______________________
श्री राम और लक्ष्मण के पास नारदजी का आना और उन्हें नवरात्रव्रत करनेका परामर्श देना, श्रीरामके पूछने पर नारदजीका उनसे देवीकी महिमा और नवरात्रव्रतकी विधि बतलाना, श्रीरामद्वारा देवीका पूजन और देवीद्वारा उन्हें विजयका वरदान देना-
___________________
व्यासजी बोले- इस प्रकार राम और लक्ष्मण परस्पर में परामर्श करके ज्यों ही चुप हुए, त्यों ही आकाशमार्गसे देवर्षि नारद वहाँ आ गये ॥ 1॥

उस समय वे स्वर तथा ग्रामसे विभूषित अपनी महती नामक वीणा बजाते हुए तथा बृहद्रथन्तर सामका गायन करते हुए उनके समीप पहुँचे ॥ 2 ॥


उन्हें देखते ही अमित तेजवाले श्रीरामने उठकर उन्हें श्रेष्ठ पवित्र आसन प्रदान किया और तत्पश्चात् अर्घ्य तथा पाद्यसे उनकी पूजा की ॥ 3 ॥

भलीभाँति पूजा करने के बाद भगवान् श्रीराम हाथ जोड़कर खड़े हो गये और फिर मुनिके आज्ञा देने पर उनके पास ही बैठ गये ॥4॥
तब अपने अनुज लक्ष्मणके साथ बैठे हुए खिन्न - मनस्क रामसे मुनीन्द्र नारदजी प्रेमपूर्वक
कुशलक्षेम पूछने लगे ॥ 5

 "नारदजी बोले - हे राघव ! आप इस समय साधारण मनुष्यके समान शोकाकुल क्यों हैं? मैं यह जानता हूँ कि दुष्ट रावण सीताको हर ले गया है। जब मैं देवलोकमें गया था, तभी मैंने वहाँ सुना कि अपनी मृत्यु को न जानने से ही मोह के वशीभूत होकर रावण ने जनकनन्दिनीका हरण कर लिया है ॥ 6-7॥

 हे काकुत्स्थ! आपका जन्म ही रावणके निधनके लिये हुआ है। हे नराधिप ! इसी कार्यसिद्धिके लिये सीताका हरण हुआ है ॥8॥
 पूर्वजन्म में ये वैदेही एक मुनि की तपस्विनी कन्या थीं।
____________________
 उस पवित्र मुसकानवाली कन्याको रावणने वनमें तप करते हुए देखा। हे राघव ! तब रावणने उससे प्रार्थना की कि तुम मेरी पत्नी बन जाओ। इसपर उसके द्वारा तिरस्कृत किये गये रावण ने बलपूर्वक उसके केश पकड़ लिये ॥9-10॥
______________________



हे राम! रावण के स्पर्शसे दूषित अपनी देह को त्यागनेकी आकांक्षा रखती हुई उस तापसी मुनिकन्याने अत्यन्त कुपित होकर उसे तत्काल यह घोर शाप दे दिया कि हे दुरात्मन्! तुम्हारे विनाश के लिये मैं भूतलपर गर्भसे जन्म न लेकर एक श्रेष्ठ स्त्री के रूपमें प्रकट होऊँगी-ऐसा कहकर उस तापसी ने अपना शरीर त्याग दिया ॥ 11-12॥
______________________

 लक्ष्मीके अंशसे उत्पन्न यह सीता वही है; जिसे भ्रमवश माला समझकर नागिन को धारण करनेवाले व्यक्ति की भाँति रावण ने अपने ही वंश का नाश करनेके लिये हर लिया है ॥13॥


हे काकुत्स्थ! आपका भी जन्म उसी रावणके नाशके लिये देवताओं के प्रार्थना करने पर अनादि भगवान् विष्णु के अंशसे अज वंशमें हुआ है ॥ 14 ॥

 हे महाबाहो ! आप धैर्य धारण करें; वे किसी दूसरे के वशमें नहीं हो सकतीं। वे सतीधर्मपरायण सीता लंका में दिन-रात आपका ध्यान करती हुई रह रही हैं ॥ 15 ॥

स्वयं इन्द्रने एक पात्रमें कामधेनुका दूध सीताको पीनेके लिये भेजा था, उस अमृततुल्य दूधको उन्होंने पी लिया है। वे कामधेनुके दुग्धपानसे भूख-प्यासके दुःखसे रहित हो गयी हैं। मैंने उन कमलनयनी को स्वयं देखा है ।16-17 ॥


हे राघवेन्द्र! मैं उस रावणके नाशका उपाय बताता हूँ। अब आप इसी आश्विनमासमें श्रद्धापूर्वक नवरात्रव्रत कीजिये ॥ 18 ॥
_____________________

हे राम ! नवरात्र में उपवास तथा जप-होमके विधानसे किया गया भगवती पूजन समस्त सिद्धियोंको प्रदान करनेवाला है।

_______________________
 देवी को पवित्र बलि देकर तथा दशांश हवन करके आप पूर्ण शक्तिशाली बन जायँगे ॥ 19-20 ॥

 पूर्वकालमें भगवान् विष्णु, शिव, ब्रह्मा तथा स्वर्ग-लोकमें विराजमान इन्द्रने भी इसका अनुष्ठान किया था ॥ 21 ॥
______________________

हे राम ! सुखी मनुष्यको इस व्रतका अनुष्ठान करना चाहिये और कष्टमें पड़े हुए मनुष्यको तो यह व्रत विशेषरूपसे करना चाहिये ॥ 22 ॥

हे काकुत्स्थ ! विश्वामित्र, भृगु, वसिष्ठ और कश्यप भी इस व्रतको कर चुके हैं; इसमें सन्देह नहीं है। इसी प्रकार हरण की गयी पत्नी वाले गुरु बृहस्पति ने भी इस व्रत को किया था। इसलिये हे राजेन्द्र ! रावणके वध तथा सीताकी प्राप्तिके लिये आप इस व्रत को कीजिये पूर्वकाल में इन्द्रने वृत्रासुरके वधके लिये तथा शिवने त्रिपुरदैत्यके वधके लिये यह सर्वश्रेष्ठ व्रत किया था।

_____________________

 हे महामते इसी प्रकार भगवान् विष्णुने भी मधुदैत्यके वधके लिये सुमेरुपर्वतपर यह व्रत किया था, अतः हे काकुत्स्थ! आप भी आलस्यरहित होकर विधिपूर्वक यह व्रत कीजिये 23 - 26 ॥

श्रीराम बोले- हे दयानिधे! आप सर्वज्ञ हैं, अतः मुझे विधिपूर्वक बताइये कि वे कौन देवी हैं, उनका प्रभाव क्या है, वे कहाँसे उत्पन्न हुई हैं, उनका नाम क्या है तथा वह व्रत कौन-सा है ?॥27।


नारदजी बोले - हे राम ! सुनिये -वे देवी नित्य, सनातनी और आद्याशक्ति हैं, वे सम्पूर्ण मनोरथ पूर्ण कर देती हैं और अपनी आराधनासे सभी प्रकारके कष्ट दूर कर देती हैं ॥28॥

हे रघुनन्दन! व ब्रह्मा आदि देवताओं तथा समस्त जीवोंकी कारणस्वरूपा हैं। उनसे शक्ति पाये बिना कोई हिल-डुल सकने में भी समर्थ नहीं है॥ 29 ॥

 वे ही मेरे पिता ब्रह्माकी सृष्टि शक्ति हैं,
विष्णु की पालन-शक्ति हैं तथा शंकरकी संहार शक्ति हैं। वे कल्याणमयी पराम्बा अन्य शक्तिरूपा भी हैं॥30॥


इन तीनों लोकों में जो कुछ भी कहीं भी सत् या असत् पदार्थ है, उसकी उत्पत्तिमें निमित्तकारण इस देवीके अतिरिक्त और कौन हो सकता है ? ॥31 ॥


इस सृष्टिके आरम्भ में जब ब्रह्मा, विष्णु, शिव, सूर्य, इन्द्रादि देवता, पृथ्वी और पर्वत आदि कुछ भी नहीं रहता, तब उस समय वे निर्गुणा, कल्याणमयी, परा प्रकृति ही परमपुरुषके साथ विहार करती हैं। 32-33।
______________________

वे ही बादमें सगुणा शक्ति बनकर सर्वप्रथम ब्रह्मा आदिका सृजन करके और उन्हें शक्तियाँ प्रदानकर तीनों भुवनोंकी सम्यक् रचना करती हैं ॥ 34 ॥

उन आदिशक्ति को जानकर प्राणी संसारबन्धन से मुक्त हो जाता है। विद्यास्वरूपा, वेदों की आदिकारण, वेदों को प्रकट करनेवाली तथा परमा उन भगवती को अवश्य जानना चाहिये॥ 35।

ब्रह्मादि देवताओंने गुण-कर्मके विधानानुसार उनके असंख्य नाम कल्पित किये हैं, मैं कहाँ तक बताऊँ ? हे रघुनन्दन! 'अ' कारसे लेकर 'क्ष' पर्यन्त सभी स्वरों तथा वर्णोंके संयोगसे उनके असंख्य नाम बनते हैं ।36-37॥

श्रीराम बोले- हे देवर्षे। इस नवरात्रव्रतका विधान मुझे संक्षेप में बताइये मैं आज ही श्रद्धापूर्वक श्रीदेवीका विधिवत् पूजन करूँगा ।। 38 ।।
______________________
नारदजी बोले हे राम किसी समतल भूमिपर पीठासन बनाकर उसपर भगवती जगदम्बिका की स्थापना करके विधानपूर्वक नौ दिन उपवास कीजिये। हे राजन्। इस कार्य में मैं आचार्य बनूँगा; क्योंकि | देवताओंके कार्य करने में मैं अधिक उत्साह रखता ll 39-40 

"व्यासजी बोले- नारदजीका वचन सुनकर प्रतापी श्रीरामने उसे सत्य मानकर तदनुसार एक सुन्दर पीठासन बनवाकर उसपर अम्बिकाकी स्थापना की। व्रतधारी भगवान् श्रीरामने आश्विनमास लगनेपर उस श्रेष्ठ पर्वतपर उन भगवतीका पूजन किया। उपवासपरायण श्रीरामने यह श्रेष्ठ व्रत करते हुए विधिवत् होम, बलिदान और पूजन किया।
______________________

 इस प्रकार दोनों भाइयों ने नारदजीके द्वारा बताये गये इस व्रतको प्रेमपूर्वक सम्पन्न किया। उनसे सम्यक् पूजित होकर अष्टमीकी मध्यरात्रिकी वेला में भगवती दुर्गा ने सिंहपर सवार होकर उन्हें साक्षात् दर्शन दिया।

 तदनन्तर भक्तिभाव से प्रसन्न उन भगवती ने पर्वतके शिखरपर स्थित होकर लक्ष्मणसहित राम से मेघके समान गम्भीर वाणीमें कहा ।। 41 - 45।

देवी बोलीं- हे राम! हे महाबाहो ! इस समय मैं आपके व्रत से सन्तुष्ट हैं। आपके मन में जो भी हो, उस अभिलषित वर को माँग लीजिये। आप पवित्र मनुवंश में नारायणके अंशसे उत्पन्न हुए हैं। 

हे राम! देवताओंके प्रार्थना करने पर रावण के वधके लिये आप अवतरित हुए हैं। पूर्वकालमें मत्स्यरूप धारणकर भयानक राक्षस का वध करके देवताओंके हितकी इच्छावाले आपने ही वेदोंकी रक्षा की थी। पुनः कच्छपके रूपमें अवतार लेकर मन्दराचलको अपनी पीठपर धारण किया, जिससे समुद्रका मन्थन करके [अमृतपान कराकर] देवताओंका पोषण किया था। हे राम! आपने वराहका रूप धारणकर अपने दाँतोंकी नोंकपर पृथ्वीको रख लिया और हिरण्याक्षका वध किया था। हे राघव ! हे राम! पूर्वकालमें नरसिंहका रूप धारणकर प्रह्लादकी रक्षा करके आपने हिरण्यकशिपुका वध किया था। इसी प्रकार पूर्वकालमें वामनका रूप धारण करके आपने बलिको छला था। उस समय इन्द्रका लघु भ्राता बनकर आपने देवताओंका महान् कार्य सिद्ध किया था। पुनः भगवान् विष्णुके अंशसे जमदग्निकेपुत्र परशुरामके रूपमें अवतरित होकर क्षत्रियों का  अन्त करके आपने सारी पृथ्वी ब्राह्मणों को दे दी थी। उसी प्रकार हे काकुत्स्थ! रावणके द्वारा अत्यधिक | सताये गये सभी देवताओं के प्रार्थना करने पर इस समय आप ही दशरथपुत्र श्रीरामके रूपमें अवतीर्ण हुए हैं।46 - 54॥

हे नरोत्तम! देवताओंके अंशसे उत्पन्न ये परम बलशाली वानर मेरी शक्तिसे सम्पन्न होकर आपके सहायक होंगे। शेषनाग के अंशस्वरूप आपके ये अनुज लक्ष्मण रावणके पुत्र मेघनादका वध करनेवाले होंगे। हे अनघ ! इस विषयमें आपको सन्देह नहीं करना चाहिये ॥ 55-56 ॥

वसन्त ऋतुके नवरात्रमें आप परम श्रद्धाके साथ [पुनः] मेरी पूजा कीजिये। तत्पश्चात् पापी रावणका वध करके आप सुखपूर्वक राज्य कीजिये। 

हे रघुश्रेष्ठ! इस प्रकार ग्यारह हजार वर्षोंतक भूतलपर राज्य करके पुनः आप देवलोकके लिये प्रस्थान करेंगे । 57-58॥
______________________

व्यासजी बोले- ऐसा कहकर भगवती दुर्गा वहीं अन्तर्धान हो गयीं और श्रीरामचन्द्रजीने प्रसन्न मनसे उस व्रतका समापन।
____________________
 करके दशमी तिथिको विजयापूजन करके तथा अनेकविध दान देकर वहाँसे प्रस्थान कर दिया । 59-60 ।


वानरराज सुग्रीव की सेनाके साथ अपने अनुज सहित विख्यात यशवाले तथा पूर्णकाम लक्ष्मीपति श्रीराम साक्षात् परमा शक्तिकी प्रेरणासे समुद्रतटपर पहुँचे। वहाँ सेतु बन्धन करके उन्होंने देवशत्रु रावणका संहार किया ।61 ॥

जो मनुष्य भक्तिपूर्वक देवीके उत्तम चरित्रका श्रवण करता है, वह अनेक सुखोंका उपभोग करके परमपद प्राप्त कर लेता है ॥62॥

यद्यपि अन्य बहुतसे विस्तृत पुराण हैं, किंतु वे  इस श्रीमद्देवीभागवतमहापुराणके तुल्य नहीं हैं, ऐसी मेरी धारणा है ॥ 63 ॥
_______________________



अष्टादश-भुजा (अठारह भुजाओं वाली) दुर्गा की पूजा कन्यामास की कृष्ण-पक्ष नवमी को आर्द्रा नक्षत्र के साथ देवी के आह्वान के साथ शुरू होती है। 

अगले पखवाड़े की चतुर्थी को केश-विमोचना या चोटी को ढीला करने का कार्य किया जाता है, जिसके बाद पंचमी पर देवता को औपचारिक स्नान कराया जाता है । सप्तमी को पत्रिका की पूजा करनी चाहिए , उसके बाद अष्टमी को उपवास, अनुष्ठान और जागरण करना चाहिए और नवमी को आहुति देनी चाहिए । दशमी के दिन समापन अनुष्ठान किया जाना चाहिए[19].

कन्या मास की शुक्ल पक्ष अष्टमी को वैष्णवी की पूजा पूरी भव्यता के साथ की जाती है , इसके बाद नवमी को जप और होम के साथ आहुतियां दी जाती हैं । दशमी के दिन विदाई संस्कार किया जाता है । 

पुराण में महानवमी पर रावण के वध पर ब्रह्मा द्वारा की गई देवी माँ की विशेष पूजा का उल्लेख है और दशमी पर अनुष्ठान का समापन हुआ ।

 इसी दिन इंद्र ने श्री राम और रावण के बीच भीषण युद्ध देखने के बाद हतोत्साहित अपनी सेना को उत्साहित करने के लिए नीराजन - दीपक जलाने की रस्म निभाई थी। 

राजाओं द्वारा विजयादशमी पर औपचारिक नीराजन के साथ अपने सशस्त्र बलों को सम्मानित करने की प्रथा का पता इसी घटना से लगाया जा सकता है।

कालिका-पुराण में उग्र-चण्ड के प्रकट होने को भी जोड़ा गया है।

कन्या-मास के कृष्ण पक्ष की नवमी को करोड़ों योगिनियों के साथ सती ने दक्ष के यज्ञ को नष्ट करते हुए अपना शरीर त्याग दिया और उनकी पूजा का वर्णन किया।

अष्टमी और नवमी के दिन उनकी पूजा की जाती है और श्रावण की अंतिम तिमाही के संयोजन में दशमी को उनका विसर्जन किया जाता है।.

अनुष्ठानों और अनुष्ठानों में विविधता के बावजूद, सभी प्रमुख पुराण एकमत से शरद ऋतु में देवी माँ की पूजा के महत्व पर जोर देते हैं, विशेष रूप से सप्तमी, अष्टमी और नवमी पर अपनी सर्वोत्तम क्षमताओं के अनुसार जप, पारायण और कन्या-पूजन के साथ । जगन्माता की पूजा करना.

नवार्चनप्रीता नवनीरदकुन्तला।नवधा पोषयेत्स्वस्यां भक्तिं नः सा नवाक्षरी॥

[1]हते घोरे महावीरे सुरसुरभयङकरे। देवीमुपासका देवाः प्रभुता राक्षसस्तथा ॥

सम्मिलिताः सर्वदेवास्ते देवीं भक्त्या तुतोशिरे। वलिन्च दद्युर्भूतानां महिषाजामिषेण च ॥

एवं तस्मिन दिने वत्स प्रेतभूतसमाकुलम्।   कृत्वान् सर्वदेवश्च पूजाश्च शाश्वतीरमहं ॥

यावद्भूर्ववायुराकाशं जलं वह्निशिगृहः।        तवच्च चण्डिकापूजा भविष्यति सदा भुवि॥

प्रावृत्ताले विशेषेण अश्विने ह्यष्टमीषु च।     महाशब्दो नवमञ्च लोके नामं गमिष्यति ॥ (देवी-पुराण. अध्याय 19)

_______________________________

यदा स्तुतामहादेवी बोधिता चश्विनस्य च। चतुर्दशी कृष्णपक्षे प्रादुर्भुता जगन्मयी॥

देवानां तेजसा मूर्तिः शुक्लपक्षे सुशोभने। सप्तम्यां साऽक्रोद्देवी अष्टम्यां तैरलङ्कृता॥

नवम्यामुपहरैस्तु पूजिता महिषासुरं। निजघन दशम्यं तु विश्रष्टान्तर्हिता शिवा॥ (कालिका-पुराण – 60.78-80)

_________

तस्याः प्रसादातत्रैलोक्यविजदेवीं त्रैलोक्यजननीं सम्प्रार्थ्य दशकंधरःयी समभूतपुरा॥

यत्स्व तद्वधे चापि सहायतां ते करिष्यति। मत्वयि मानुषतां जय कमलापि मदनशजा॥

मानुषं देहमाश्रित्य संभाव्यति भूतले। तं दृष्ट्वा चातिलोबेन हरिष्यति सुदुर्मतिः॥

वीरः सुरतमोहेन मम मूर्त्यन्तरं बलात्। तस्यां लङ्कां प्रविष्टायां शिवस्यानुमते ध्रुवम्॥

तक्ष्यामि लंकानगरि विनाशाय दुरात्मनः। मम मूर्त्यन्तरं लक्ष्मीमवमनस्यति तं यदा॥

तदैव ममकोपेन स नाशं समवाप्स्यति। त्यक्तायां तु माया तस्यां लङ्कायां मधुसूदन

वधार्थं तस्य दुष्टस्य रावणस्य दुरात्मनः। ब्रह्मोपदेशतस्तात् शरत्काले विधानतः॥

__________

एतत्प्रपीड्यन् भक्त्या यो मां स्मरति सङ्कते।नैहिकं हि फलं तस्य बुरा पारत्रिकं भवेत्॥

त्रयोदश्यां तु कृष्णायां लंकां प्राप महामते।चकार बुद्धिं तं यष्टुं पितृरूपां सनातनिम। सैव देवी महामाया पक्षेऽस्मिन् पितृरूपिणी॥

अद्यारभ्य महादेवि पितृरूपां जयप्रदाम्।पारवणेनैव विधिना यवद्दर्शदिने दिने॥

प्रवृत्ते शुक्लपक्षे तु रावणस्तां सुरेश्वरीम्। पूज्येद्यि नो मृत्युस्तदा तस्य भविष्यति॥

तस्मादस्मिन्नकालेऽपि तस्यास्तु परिपूजने।यत्सवैषां राक्षसानां नाशनाय रघुद्वः॥

तत्रापि शुक्लसप्तम्यारभ्य नवमिदीनम्।यावद्घोरतरं युद्धं भविष्यति तयोर्महत्॥

तस्यामाराभ्य सप्तम्यं नवमी यावदेव हि। मृण्मयं आदर्शं तु पूज्यहं मंतपुरा॥

स्तोत्रैः वेदपुराणोक्तैः स्तोतव्य भक्तिभावतः।सप्तमयां पत्त्रिकायां तु वेणं मूलयोगतः॥

कर्तव्यं विधिवद्देवास्ततो रामधनुस्सरम्। अष्टम्यां पूजिताहं तु प्रतिमायां सुशोभने।

_________________

अष्टमीनवमीसन्धौ वत्स्यामि शिरसो रणे।रावणस्य सुदुष्टस्य भूयो भूयो दूरात्मनः।

पत्रिका-प्रवेश नौ पौधों में देवी का आह्वान करने का एक अनुष्ठान है। निर्णय-सिंधु में पौधों की गणना इस प्रकार की गई है:

रम्भा कवि हरिद्रा च जयन्ती बिल्वदादिमौ।अशोको मानवृक्षश्च धान्यादि नवपत्रिका॥

व्रतं कुरुषव श्रद्धावानाश्विने मासि संप्रतम् ।नवरात्रोपवासञ्च भगवत्याः प्रपूजनम्।

सर्वसिद्धिकरं राम जपहोमविधानतः ॥ (देवी-भागवत. 3.30.19)

विष्णुना चरितं पूर्वं महादेवेन ब्राह्मण ।तथा मेघवता चीरं स्वर्गमध्यस्थितेन वै ॥

सुखिना राम कर्तव्यं राष्ट्रव्रतं शुभम् ।विशेषेण च कर्तव्यं पुंसा कष्टगतेन वै ॥

विश्वामित्रेण काकुत्स्थ कृतमेत्न्न संशयः ।भृगुणाऽथ वसिष्ठेन कश्यपेन तथैव च ॥

गुरुणा हृतदारेण कृतमेतनमहाव्रतम् ।तस्मात्त्वं कुरु राजेंद्र रावणस्य वधाय च ॥

इन्द्रेण वृत्रानाशाय कृतं व्रतमनुत्तमम् ।त्रिपुरस्य विनाशाय शिवेनापि पुरा कृतम् ॥

हरिणा मधुनाशय कृतं मेरौ महामते ।विधिवत्कुरु काकुत्स्थ व्रतमेतदत्न्द्रितः ॥ (देवी-भागवत. 3.30. 21-26)

दवावेव सुमहाघोरावृतु रोगकरौ नृणाम्। वसन्तशरदावेव सर्वनाश्रवौभौ॥

तस्मात्तत्र प्रकर्तव्यं चण्डिकापूजनं बुधैः । चैत्राश्विने शुभे मासे भक्तिपूर्वं नराधिप ॥ (Devī-Bhāgavata- 3.26.6-7)

 शंखचक्रगदापद्मधरा सिंहे स्थिता शिवा ।अष्टादशभुजा वाऽपि प्रतिष्ठाप्या सनातनी ॥

अर्चाभावे तथा यन्त्रं नवार्णमन्त्रसंयुतम् ।स्थापयेत्पीठपूजार्थं कलशं तत्र पार्श्वतः ॥  (Devī-Bhāgavata- 3.26.20-21)

 एकैकां पूजयेन्नित्यमेकवृद्ध्या तथा पुनः । द्विगुणं त्रिगुणं वाऽपि प्रत्येकं नवकं च वा ॥  (Devī-Bhāgavata- 3.26.38)

सप्तम्यां च तथाऽष्टम्यां नवम्यां भक्तिभावतः । त्रिरात्रकरणात्सर्वं फलं भवति पूजनात् ॥

पूजाभिश्चैव होमैश्च कुमारिपूजनैस्तथा । सम्पूर्णं तद्‌व्रतं प्रोक्तं विप्राणां चैव भोजनैः ॥  (Devī-Bhāgavata- 3.27.13-14)

दुर्गातन्त्रेण मन्त्रण कुर्याद्दुर्गामहोत्सवम्।महानवम्यां शरदि बलिदानं नृपादयः॥

आश्विनस्य तु शुक्लस्य भवेद्या ह्यष्टमीतिथिः। महाष्टमीति सा प्रोक्ता देव्याः प्रीतिकरी परा॥

कन्यासंस्थे रवौ वत्स शुक्लारभ्य नन्दिकाम्।अयाचिताशी नक्ताशी एकाशी त्वथ चापदः॥

प्रातःस्नायी जितद्वन्द्वस्त्रिकालं शिवपूजकः।जपहोमसमायुक्तो भोजयेच्च कुमारिकाः॥

बोधयेद्बिल्वशाखासु षष्ट्यां देवीफलेषु च​।सप्तम्यां बिल्वशाखां तामाहृत्य प्रतिपूजयेत्॥

पुनःपूजां तथाष्टम्यां विशेषेण समाचरेत्।जागरं च स्वयं कुर्याद्बलिदानं महानिशि॥

प्रभूतबलिदानं तु नवम्यां विधिवच्चरेत्।ध्यायेद्दशभुजां देवीं दुर्गातन्त्रेण पूजयेत्॥

विसर्जनं दशम्यां तु कुर्याद्वै साधकोत्तमः।कृत्वा विसर्जनं तस्यां तिथौ नक्तं समाचरेत्॥ (Kālikā-Purāṇa. 60.6-11)

 चतुर्दश्यां महामायां बोधयित्वा विधानतः।गीतविदित्रनिर्घोषैर्नानानैवेद्यवेदनैः॥

अयाचितं बुधः कुरादुपवासं परेऽहनि। एवमेव व्रतं कुर्याद्यावद्वै नवमी भवेत्॥

ज्येष्ठायां च समभ्यर्च्य मूलेन प्रतिपूजयेत्। उत्तरेणार्चनं कृत्वा श्रवणान्ते विसर्जयेत्॥  (Kālikā-Purāṇa. 60.12-16)

यदा त्वष्टादशभुजां महामायां प्रपूजयेत्।दुर्गातन्त्रण मन्त्रेण तत्रापि श्रुणु भैरव​॥

कन्यायां कृष्णपक्षस्य पूजयित्वार्द्रभे दिवा।नवम्यां बोधयेद्देवीं गीतवादित्रनिःस्वनैः॥

शुक्लपक्षे चतुर्थ्यां तु देवीकेशविमोचनम्।प्रातरेव तु पञ्चम्यां स्नापयेत्तु शुभैः जलैः॥

सप्तम्यां पत्त्रिकापूजा ह्यष्टम्यां चप्युपोषणम्।पूजाजागरणं चैव नवम्यां विधिवद्बलिः॥

सम्प्रेषणं दशम्यां तु क्रीडाकौतुकमङ्गलैः।नीराजनं दशम्यां तु बलवृद्धिकरं महत्॥ (Kālikā-Purāṇa. 60.17-21)

 कन्यासंस्थे रवौ पूजा या शुक्ला तिथिरष्टमी।तस्यां रात्रौ पूजितव्या महाविभवविस्तरैः॥

नवम्यां बलिदानं तु कर्तव्यं वै यथाविधिः। जपं होमं च विधिवत्कुर्यात्तत्र विभूतये॥ (Kālikā-Purāṇa. 60.22-24)

उग्रचण्डा च या मुर्तिरष्टादशभुजाऽभवत्। सा नवम्यां पुरा कृष्णपक्षे कन्यां गते रवौ॥

प्रदुर्भूता महामाया योगिनीकोटिभिः सह​॥  (Kālikā-Purāṇa. 61.2)

यथा तथैव पूतात्मा व्रती देवीं प्रपूजयेत्। पूजयित्वा महाष्टम्यां नवम्यां बलिभिस्तथा॥

विसर्जयेद्दशम्यां तु श्रवणे शार्वरोत्सवैः। अन्त्यपादो दिवाभागे श्रवणस्य यथा भवेत्॥  (Kālikā-Purāṇa. 61.17-18)


कोई टिप्पणी नहीं:

एक टिप्पणी भेजें