॥ पुराणम् ॥

॥ पुराणम् ॥>॥ कूर्मपुराणम् ॥>॥ कूर्मपुराणम्-उत्तरभागः ॥>॥ अध्यायः १७ ॥

व्यास उवाच ।
नाद्याच्छुस्य विप्रोऽन्नं मोहाद वा यदि वान्यतः ।
स शुद्रयोनिं व्रजति यस्तु भुक्तें ह्यानापदि ॥१॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

व्यास उवाच ।
न अद्यात् शुस्य विप्रः अन्नम् मोहात् अ वा यदि वा अन्यतस् ।
स शुद्र योनिम् व्रजति यः तु भुक्तेम् हि आनापदि ।।१।।

षण्मासान यो द्विजो भुक्तें शुद्रस्यान्नं विगार्हितम ।
जीवन्नवे भवेच्छूद्रो मृतः श्वा चाभिजायते ॥२॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

षष् मासान् अ यः द्विजः भुक्तेम् शुद्रस्य अन्नम् विगार्हितम् अ ।
जीवन्नवे भवेत् शूद्रः मृतः श्वा च अभिजायते ।।२।।

ब्राह्मणक्षत्रियविशां शुद्रस्य न मुनीश्वराः ।
यस्यान्नेनोदरस्थेन मृतस्तद्योनिमाप्नुयात ॥३॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

ब्राह्मण क्षत्रिय विशाम् शुद्रस्य न मुनि ईश्वराः ।
यस्य अन्नेन उदर स्थेन मृतः तद् योनिम् आप्नुयात ।।३।।

राजान्नं नर्तकान्नं च तक्ष्णोऽन्नं चर्मकारिणः ।
गणान्नं गणिकान्नं च षण्ढान्नं चैव वर्जयेत ॥४॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

राजान्नम् नर्तक अन्नम् च तक्ष्णः अन्नम् चर्मकारिणः ।
गण अन्नम् गणिका अन्नम् च षण्ढ अन्नम् च एव वर्जयेत ।।४।।

चक्रोपजीविरजकतस्करध्वजिनां तथा ।
गान्धर्वलोहकारान्नं सुतकान्नं च वर्जयेत ॥५॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

चक्र उपजीवि रजक तस्कर ध्वजिनाम् तथा ।
गान्धर्व लोहकार अन्नम् सुतक अन्नम् च वर्जयेत ।।५।।

कुलालचित्रकर्मात्रं वार्धुषेः पतितस्य च ।
पौनर्भवच्छत्रिकयोरभिशस्तस्य चैव हि ॥६॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

कुलाल चित्र कर्मात्रम् वार्धुषेः पतितस्य च ।
पौनर्भवत् छत्रिकयोः अभिशस्तस्य च एव हि ।।६।।

सुवर्णकारशैलुषव्याधबद्धतुरस्य च ।
चिकित्सकस्य चैवान्नं पुंश्चल्या दण्डिकस्य च ॥७॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

सुवर्णकार शैलुष व्याध बद्ध तुरस्य च ।
चिकित्सकस्य च एव अन्नम् पुंश्चल्या दण्डिकस्य च ।।७।।

स्तेननास्तिकयोरन्नं देवतानिन्दकस्य च ।
सोमविक्रियिणश्चान्नं श्वपाकस्य विशेषतः ॥८॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

स्तेन नास्तिकयोः अन्नम् देवता निन्दकस्य च ।
सोम विक्रियिणः च अन्नम् श्वपाकस्य विशेषतः ।।८।।

भार्याजितस्य चैवाद्य यस्य चोपपतिगृहे ।
उत्सृष्टस्य कदर्यस्य तथैवोच्छिष्टभोजिनः ॥९॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

भार्या अजितस्य च एव अद्य यस्य च उपपति गृहे ।
उत्सृष्टस्य कदर्यस्य तथा एव उच्छिष्ट भोजिनः ।।९।।

अपाक्त्त्यान्नं च शघांन्न शस्त्राजीवस्य चैव ही ।
क्लीबसंन्यासिनोश्चान्नं मत्तोन्मत्तस्य चैव ही ।
भीतस्त रुदिस्यान्नमवक्रुष्टं परिक्षुतम ॥१०॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

अपाक्त्त्या अन्नम् च शघां न शस्त्र आजीवस्य च एव ही ।
क्लीब संन्यासिनोः च अन्नम् मत्त उन्मत्तस्य च एव ही ।
भीतः त रुदिस्य अन्नम् अवक्रुष्टम् परिक्षुतम् अ ।।१०।।

ब्रह्माद्विषः पापरुचेः श्राद्धान्नं सुतकस्य च ।
वृथापाकस्य चैवान्नं शावान्नं श्वशुरस्य च ॥११॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

ब्रह्माद्विषः पाप रुचेः श्राद्ध अन्नम् सुतकस्य च ।
वृथा पाकस्य च एव अन्नम् शाव अन्नम् श्वशुरस्य च ।।११।।

अप्रजानां तु नारिणां भृतकस्य तथैव च ।
कारुकान्नं विशेषेण शस्त्रविक्रयिणस्तथा ॥१२॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

अप्रजानाम् तु नारिणाम् भृतकस्य तथा एव च ।
कारुक अन्नम् विशेषेण शस्त्र विक्रयिणः तथा ।।१२।।

शौण्डान्नं घाटिकान्नं च भिषजामन्नमेव च ।
विद्धपरजननस्यान्नं परिवित्यन्नमेव च ॥१३॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

शौण्ड अन्नम् घाटिका अन्नम् च भिषजाम् अन्नम् एव च ।
विद्ध पर जननस्य अन्नम् परिविति अन्नम् एव च ।।१३।।

पुनर्भुवो विशेषेण तथैव दिधिषुपतेः ।
अवज्ञातं चावधूत सरोषं विस्मयान्वितम ।
गुरेरपि न भोक्तव्यमन्नं संस्कारवर्जितम ॥१४॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

पुनर्भुवः विशेषेण तथा एव दिधिषु पतेः ।
अवज्ञातम् च अवधूत स रोषम् विस्मय अन्वितम ।
गुरेः अपि न भोक्तव्यम् अन्नम् संस्कार वर्जितम् अ ।।१४।।

दृष्कृतं हि मनुष्यस्य सर्वमन्ये व्यवस्थितम ।
यो यस्यान्नं समश्‍नाति सं तस्याश्नाति किब्लिषम ॥१५॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

दृष्कृतम् हि मनुष्यस्य सर्वम् अन्ये व्यवस्थितम् अ ।
यः यस्य अन्नम् samaś‍nāti सं तस्य अश्नाति किब्लिषम ।।१५।।

आर्द्धिकः कुलामित्रश्च स्वगोपालश्च नापितः ।
एते शुद्रेषु भोज्यन्न यश्चात्मानं निवेदयेत ॥१६॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

आर्द्धिकः कुल अमित्रः च स्व गोपालः च नापितः ।
एते शुद्रेषु भोज्यन् अ यः च आत्मानम् निवेदयेत ।।१६।।

कुशीलवः कुम्भकारः क्षेत्रमर्मक एव च ।
एते शुद्रेषु भोज्यान्ना दत्त्वा स्वल्पं पणं बुधैः ॥१७॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

कुशीलवः कुम्भकारः क्षेत्र मर्मक एव च ।
एते शुद्रेषु भोज्य अन्ना दत्त्वा सु अल्पम् पणम् बुधैः ।।१७।।

पायसं स्नेहपक्वं यद गोरसं चैव सक्तवः ।
पिण्यकं चैव तैलं शुद्राद ग्राह्यं द्विजातिभिः ॥१८॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

पायसम् स्नेह पक्वम् यद गोरसम् च एव सक्तवः ।
पिण्यकम् च एव तैलम् शुद्र आद ग्राह्यम् द्विजातिभिः ।।१८।।

वृन्ताकं नालिकाशाकं कुसुम्भश्मन्तकं तथा ।
पलाण्डुं लशुनं शुक्तं निर्यसं चैव वर्जयेत ॥१९॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

वृन्ताकम् नालिका शाकम् कुसुम्भ श्मन्तकम् तथा ।
पलाण्डुम् लशुनम् शुक्तम् निर्यसम् च एव वर्जयेत ।।१९।।

छत्राकं विडवराहं च शेलु पेयुषमेव च ।
विलयं सुमुखं चैव कवकानि च विर्जयेत ॥२०॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

छत्राकम् विड वराहम् च शेलु पेयुषम् एव च ।
विलयम् सु मुखम् च एव कवकानि च विर्जयेत ।।२०।।

गृत्र्जनं किंशुकं चैव ककुभान्डं तथैव च ।
उदुम्बरमलाबुं च जग्धा पतति वै दिव्जः ॥२१॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

गृत्र्जनम् किंशुकम् च एव ककुभान् डम् तथा एव च ।
उदुम्बरम् अलाबुम् च जग्धा पतति वै दिव्जः ।।२१।।

वृथा कृशरसंयावें पायसापुपमेव च ।
अनुपाकृतमांस च देवान्नानि हर्वीषि च ॥२२॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

वृथा कृशर संयावेम् पायस अपुपम् आ इव च ।
अनुपाकृत मांस च देव अन्नानि हर्वीषि च ।।२२।।

यवागुं मातुलिंगः च मत्स्यानप्यनुपाकृतान ।
नीपं कपित्थं प्लक्षं च प्रयत्नेन विवर्जयेत ॥२३॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

यवागुम् मातुलिंगः च मत्स्यान् अपि अनुपाकृतान ।
नीपम् कपित्थम् प्लक्षम् च प्रयत्नेन विवर्जयेत ।।२३।।

पिण्याकं चोद्धतस्नेहं देवधान्यं तथैव च ।
रात्रौ च तिलसम्बद्धं प्रयत्नेन दधि त्यजेत ॥२४॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

पिण्याकम् च उद्धत स्नेहम् देवधान्यम् तथा एव च ।
रात्रौ च तिल सम्बद्धम् प्रयत्नेन दधि त्यजेत ।।२४।।

नाश्‍नीयात पयसा तक्रं न बीजान्युपजीवयेत ।
क्रियादृष्टं भावदृष्टमसत्संगं च वर्जयेत ॥२५॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

न aś‍nīyāta पयसा तक्रम् न बीजानि उपजीवयेत ।
क्रिया दृष्टम् भाव दृष्टम् असत् संगम् च वर्जयेत ।।२५।।

केशकीटावपन्नं च सहल्लेखं च नित्यशः ।
श्वाघ्रातं च पुनः सिद्धं चण्डालावेक्षित तथा ॥२६॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

केश कीट अवपन्नम् च सहत् लेखम् च नित्यशस् ।
श्व आघ्रातम् च पुनर् सिद्धम् चण्डाल अवेक्षित तथा ।।२६।।

उदक्यया च पतितैर्गवा चाघ्रातमेव च ।
अनर्चित पर्युषितं पर्यायान्नं च नित्यशः ॥२७॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

उदक्यया च पतितैः गवा च आघ्रातम् एव च ।
अनर्चित पर्युषितम् पर्याय अन्नम् च नित्यशस् ।।२७।।

काककुक्कुटसंसप्ष्टं कृमिभिश्चैव संयुतम ।
मनुष्यैरप्यवघ्रातं कुष्ठिना स्पृष्टमेव च ॥२८॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

काक कुक्कुट संसप्ष्टम् कृमिभिः च एव संयुतम् अ ।
मनुष्यैः अपि अवघ्रातम् कुष्ठिना स्पृष्टम् एव च ।।२८।।

न रजस्वलया दत्तं न पुंश्चल्या सरोषया ।
मलवद्वाससा वापि परवासोऽथ वर्जयेत ॥२९॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

न रजस्वलया दत्तम् न पुंश्चल्या स रोषया ।
मलवत् वाससा वा अपि पर वासः अथ वर्जयेत ।।२९।।

विवत्सायाश्च गोः क्षीरमौष्टं वानिर्दशं तथा ।
आविकं सन्धिनीक्षीरमपेयं मनुरब्रवीत ॥३०॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

विवत्सायाः च गोः क्षीरम् औष्टम् वानिर्दशम् तथा ।
आविकम् सन्धिनी क्षीरम् अपेयम् मनुः अब्रवीत ।।३०।।

बलाकं हंसदात्युहं कलविकम शुकं तथा ।
कुररं च चकोरं च जालपादं च कोकिलम ॥३१॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

बलाकम् हंस दा अत्युहम् कलविकम शुकम् तथा ।
कुररम् च चकोरम् च जालपादम् च कोकिलम् अ ।।३१।।

वायसं खत्र्जरीटं श्येनं गृध्रं तथैव च ।
उलुकं चक्रवाकं च भासं परावतानापि ।
कपोतं टिट्टिभं चिअव ग्रामकुक्कुटमेव च ॥३२॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

वायसम् खत्र्जरीटम् श्येनम् गृध्रम् तथा एव च ।
उलुकम् चक्रवाकम् च भासम् परावताना अपि ।
कपोतम् टिट्टिभम् चिअव ग्राम कुक्कुटम् एव च ।।३२।।

सिंहव्याघ्रं च मार्जारं श्‍वानं शुकरमेव च ।
श्रृगालं मर्कट चैव गर्दभं च न भक्षयेत ॥३३॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

सिंह व्याघ्रम् च मार्जारम् ś‍vānam शुकरम् एव च ।
श्रृगालम् मर्कट च एव गर्दभम् च न भक्षयेत ।।३३।।

न भक्षयेत सर्वमृगान पक्षिणोऽन्यान वनेचरान ।
जलेचरान स्थलचरान प्राणिनश्चेति धारणा ॥३४॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

न भक्षयेत सर्व मृगान् अ पक्षिणः अन्यान वनेचरान ।
जलेचरान स्थल चरान प्राणिनः च इति धारणा ।।३४।।

गोध कूर्मः शशः श्वाविच्छल्यकश्‍चेति सत्तमा ।
भक्ष्याः पंचनखा नित्यं मनुराह प्रजापतिः ॥३५॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

_________

गोध कूर्मः शशः श्वाविध् śalyakaś‍ca इति सत्तमा ।
भक्ष्याः पंचनखा नित्यम् मनुः आह प्रजापतिः ।।३५।।

मत्स्यान सशल्कान भुत्र्जीयान्मासं रौरवमेव च ।
निवेद्य देवताभ्यस्तु ब्राह्मणेभ्यस्तु नान्यथा ॥३६॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

मत्स्यान स शल्कान भुत्र्जीयात् मासम् रौरवम् एव च ।
निवेद्य देवताभ्यः तु ब्राह्मणेभ्यः तु न अन्यथा ।।३६।।

मयुरं तित्तिरं चैव कपोतं च कपित्र्जलम ।
वाध्रीणसं वकं भक्ष्यं मीनहंसपराजिताः ॥३७॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

मयुः अम् तित्तिरम् च एव कपोतम् च कपित्र्जलम ।
वाध्रीण सं वकम् भक्ष्यम् मीन हंस पराजिताः ।।३७।।

शफरं सिंहतुण्डं च तथा पाठीनरोहितौ ।
मत्स्याश्चैते समुद्दिष्टा भक्षणाय द्विजोत्तमाः ॥३८॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

शफरम् सिंह तुण्डम् च तथा पाठीन रोहितौ ।
मत्स्याः च एते समुद्दिष्टा भक्षणाय द्विजोत्तमाः ।।३८।।

प्रोक्षितं भक्षयेदेषां मांसं च द्विजकाम्यया ।
यथाविधि नियुक्तं च प्राणानामपि चात्यये ॥३९॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

प्रोक्षितम् भक्षयेत् एषाम् मांसम् च द्विज काम्यया ।
यथाविधि नियुक्तम् च प्राणानाम् अपि च अत्यये ।।३९।।

भक्षयेन्नैव मांसानि शेषभोजी न लिप्यते ।
औषधार्थमशक्तौ वा नियोगाद यज्ञकारणात ॥४०॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

भक्षयेत् न एव मांसानि शेष भोजी न लिप्यते ।
औषध अर्थम् अशक्तौ वा नियोगात् अ यज्ञ कारणात ।।४०।।

आमन्त्रितस्तु यः श्राद्धे दैवे वा मांसमूत्सृजेत ।
यावन्ति पशुरोमाणि तावतो नरकान व्रजेत ॥४१॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

आमन्त्रितः तु यः श्राद्धे दैवे वा मांसमु उत्सृजेत ।
यावन्ति पशु रोमाणि तावतः नरकान व्रजेत ।।४१।।

अदेयं चाप्यपेयं च तथैवास्पृश्यमेव च ।
द्वीजाती नामनालोक्यं नित्यं मद्यामिति स्थितिः ॥४२॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

अदेयम् च अपि अपेयम् च तथा एव अस्पृश्यम् एव च ।
द्वीजाती नामनालोक्यम् नित्यम् मद्याम् इति स्थितिः ।।४२।।

तस्मात सर्वप्रकारेण मद्यं नित्यं विवर्जयेत ।
पीत्वा पतति कर्मभ्यस्त्वम्सम्भष्यो भवेद द्विजः ॥४३॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

तस्मात सर्व प्रकारेण मद्यम् नित्यम् विवर्जयेत ।
पीत्वा पतति कर्मभ्यः त्वम् सम्भष्यः भवेत् अ द्विजः ।।४३।।

भक्शयित्वा ह्माभक्षाणि पीत्वाऽपेयान्यापि द्विजः ।
नधिकारी भवेत तावद यावद तन्न जहात्यधः ॥४४॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

भक्शयित्वा ह्मा भक्षाणि पीत्वा अपेयान्या अपि द्विजः ।
नधिकारी भवेत तावत् अ यावद तत् न जहाति अधस् ।।४४।।

तस्मात परिहरेन्नित्यमभक्ष्याणि प्रयत्‍नतः ।
अपेयानि च विप्रो वै तथा चेद याति रौरवम ॥४५॥

॥ शब्दच्छेदः - शब्दार्थः ॥

तस्मात परिहरेत् नित्यम् अभक्ष्याणि prayat‍nataḥ ।
अपेयानि च विप्रः वै तथा चेद याति रौरवम् अ ।।४५।।