"ययाति-चरितम्"

(श्रीशुक उवाच )

"यतिर्ययातिःसंयातिःआयतिर्वियतिः कृतिः। षडिमे नहुषस्यासन् इन्द्रियाणीव देहिनः ॥१॥

राज्यं नैच्छद् यतिः पित्रा दत्तं तत्परिणामवित् ।यत्र प्रविष्टः पुरुष आत्मानं नावबुध्यते ॥२॥

पितरि भ्रंशिते स्थानाद् इन्द्राण्या धर्षणाद्‌ द्विजैः। प्रापितेऽजगरत्वं वै ययातिरभवन्नृपः ॥३॥

चतसृष्वादिशद् दिक्षु भ्रातॄन् भ्राता यवीयसः। कृतदारो जुगोपोर्वीं काव्यस्य वृषपर्वणः॥४॥

"श्रीराजोवाच"

ब्रह्मर्षिर्भगवान् काव्यः क्षत्रबन्धुश्च नाहुषः । राजन्यविप्रयोः कस्माद् विवाहः प्रतिलोमकः ॥५॥

"श्रीशुकोवाच"

"एकदा दानवेन्द्रस्य शर्मिष्ठा नाम कन्यका।सखीसहस्रसंयुक्ता गुरुपुत्र्या च भामिनी ॥६॥

देवयान्या पुरोद्याने पुष्पितद्रुमसंकुले। व्यचरत् कलगीतालि नलिनीपुलिनेऽबला।७।

ता जलाशयम आसाद्य कन्याः कमललोचनाः।तीरे न्यस्य दुकूलानि विजह्रुःसिञ्चतीर्मिथः ॥८॥

वीक्ष्य व्रजन्तं गिरिशं सह देव्या वृषस्थितम्।सहसोत्तीर्य वासांसि पर्यधुर्व्रीडिताःस्त्रियः ॥९॥

शर्मिष्ठाजानती वासो गुरुपुत्र्याः समव्ययत्।स्वीयं मत्वा प्रकुपिता देवयानी इदमब्रवीत् ॥१०॥

अहो निरीक्ष्यतामस्या दास्याःकर्म ह्यसाम्प्रतम्।अस्मद्धार्यं धृतवती शुनीव हविरध्वरे ॥११॥

यैरिदं तपसा सृष्टं मुखं पुंसः परस्य ये।धार्यते यैरिह ज्योतिः शिवः पन्थाः प्रदर्शितः॥१२॥

यान् वन्दन्ति उपतिष्ठन्ते लोकनाथाः सुरेश्वराः।भगवानपि विश्वात्मा पावनः श्रीनिकेतनः ॥१३॥

वयं तत्रापि भृगवः शिष्योऽस्या नः पितासुरः।अस्मद्धार्यं धृतवतीशूद्रो वेदमिवासती।१४।

एवं क्षिपन्तीं शर्मिष्ठा गुरुपुत्रीं अभाषत। रुषा श्वसन्ति उरंगीघ्गीव धर्षिता दष्टदच्छदा ॥१५॥

आत्मवृत्तमविज्ञाय कत्थसे बहु भिक्षुकि। किं न प्रतीक्षसेऽस्माकं गृहान् बलिभुजो यथा ॥१६॥

एवंविधैःसुपरुषैः क्षिप्त्वाऽऽचार्यसुतां सतीम्।शर्मिष्ठा प्राक्षिपत् कूपे वासे आदाय मन्युना ॥१७॥

तस्यां गतायां स्वगृहं ययातिर्मृगयां चरन्। प्राप्तो यदृच्छया कूपे जलार्थी तां ददर्श ह॥१८॥

दत्त्वा स्वमुत्तरं वासः तस्यै राजा विवाससे।गृहीत्वा पाणिना पाणिं उज्जहार दयापरः॥१९॥

तं वीरमाहौशनसी प्रेमनिर्भरया गिरा । राजन् त्वया गृहीतो मे पाणिः परपुरञ्जय॥२०॥

हस्तग्राहोऽपरो मा भूद् गृहीतायास्त्वया हि मे। एष ईशकृतो वीर सम्बन्धो नौ न पौरुषः। यदिदं कूपमग्नाया भवतो दर्शनं मम्।२१।

न ब्राह्मणो मे भविता हस्तग्राहो महाभुज । कचस्य बार्हस्पत्यस्य शापाद् यमशपं पुरा ॥२२॥

ययातिरनभिप्रेतं दैवोपहृतमात्मनः मनस्तु तद्‍गतं बुद्ध्वा प्रतिजग्राह तद्वचः।२३।

गते राजनि सा धीरे तत्र स्म रुदती पितुः। न्यवेदयत् ततः सर्वं उक्तं शर्मिष्ठया कृतम्।२४॥

दुर्मना भगवान् काव्यः पौरोहित्यं विगर्हयन् । स्तुवन् वृत्तिं च कापोतीं दुहित्रा स ययौ पुरात् ॥२५॥

वृषपर्वा तमाज्ञाय प्रत्यनीक विवक्षितम् । गुरुं प्रसादयन् मूर्ध्ना पादयोः पतितः पथि॥ २६॥

क्षणार्ध मन्युर्भगवान् शिष्यं व्याचष्ट भार्गवः। कामोऽस्याः क्रियतां राजन् नैनां त्यक्तुमिहोत्सहे ॥२७॥

तथेति अवस्थिते प्राह देवयानी मनोगतम्। पित्रा दत्ता यतो यास्ये सानुगा यातु मामनु॥२८।

"स्वानां तत् संकटं वीक्ष्य तदर्थस्य च गौरवम् । देवयानीं पर्यचरत् स्त्रीसहस्रेण दासवत्॥२९॥

नाहुषाय सुतां दत्त्वा सह शर्मिष्ठयोशना। तमाह राजन् शर्मिष्ठां आधास्तल्पे न कर्हिचित्।३०।

विलोक्यौशनसीं राजन् शर्मिष्ठा सप्रजां क्वचित्। तमेव वव्रे रहसि सख्याः पतिमृतौ सती॥ ३१॥

राजपुत्र्यार्थितोऽपत्ये धर्मं चावेक्ष्य धर्मवित् । स्मरन् शुक्रवचः काले दिष्टमेवाभ्यपद्यत ॥३२॥

यदुं च तुर्वसुं चैव देवयानी व्यजायत, द्रुह्युं चानुं च पूरुं च शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी ॥३३॥

गर्भसंभवमासुर्या भर्तुर्विज्ञाय मानिनी । देवयानी पितुर्गेहं ययौ क्रोधविमूर्छिता॥३४॥

प्रियां अनुगतः कामी वचोभिः उपमन्त्रयन्। न प्रसादयितुं शेके पादसंवाहनादिभिः॥३५॥

शुक्रस्तमाह कुपितः स्त्रीकामानृतपूरुष। त्वां जरा विशतां मन्द विरूपकरणी नृणाम् ॥३६॥

"श्रीययातिरुवाच"

अतृप्तोऽस्म्यद्य कामानां ब्रह्मन् दुहितरि स्म ते। व्यत्यस्यतां यथाकामं वयसा योऽभिधास्यति।३७।।

इति लब्धव्यवस्थानः पुत्रं ज्येष्ठमवोचत। यदो तात प्रतीच्छेमां जरां देहि निजं वयः ॥३८॥

मातामहकृतां वत्स न तृप्तो विषयेष्वहम् । वयसा भवदीयेन रंस्ये कतिपयाः समाः ॥३९॥

"यदुरुवाच"

नोत्सहे जरसा स्थातुं अन्तरा प्राप्तया तव । अविदित्वा सुखं ग्राम्यं वैतृष्ण्यं नैति पूरुषः।४०।

तुर्वसुश्चोदितः पित्रा द्रुह्युश्चानुश्च भारत । प्रत्याचख्युरधर्मज्ञा ह्यनित्ये नित्यबुद्धयः॥४१॥

अपृच्छत् तनयं पूरुं वयसोनं गुणाधिकम् । न त्वं अग्रजवद् वत्स मां प्रत्याख्यातुमर्हसि॥४२॥

"श्रीपूरुवाच"

"को नु लोके मनुष्येन्द्र पितुरात्मकृतः पुमान्। प्रतिकर्तुं क्षमो यस्य प्रसादाद् विन्दते परम् ॥४३॥

उत्तमश्चिन्तितं कुर्यात् प्रोक्तकारी तु मध्यमः । अधमोऽश्रद्धया कुर्याद् अकर्तोच्चरितं पितुः॥४४॥

इति प्रमुदितः पूरुः प्रत्यगृह्णाज्जरां पितुः। सोऽपि तद्वयसा कामान् यथावज्जुजुषे नृप॥ ४५॥

सप्तद्वीपपतिःसम्यक् पितृवत् पालयन् प्रजाः। यथोपजोषं विषयान् जुजुषेऽव्याहतेन्द्रियः।४६।

देवयान्यप्यनुदिनं मनोवाग् देहवस्तुभिः। प्रेयसः परमां प्रीतिं उवाह प्रेयसी रहः॥४७॥

अयजद् यज्ञपुरुषं क्रतुभिर्भूरिदक्षिणैः। सर्वदेवमयं देवं सर्ववेदमयं हरिम् ।४८॥

यस्मिन्निदं विरचितं व्योम्नीव जलदावलिः। नानेव भाति नाभाति स्वप्नमायामनोरथः॥४९॥

तमेव हृदि विन्यस्य वासुदेवं गुहाशयम् । नारायणमणीयांसं निराशीरयजत् प्रभुम् ॥५०॥

एवं वर्षसहस्राणि मनःषष्ठैर्मनःसुखम्। विदधानोऽपि नातृप्यत् सार्वभौमःकदिन्द्रियैः।५१।

इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां नवमस्कन्धे अष्टादशोऽध्यायः ॥१८॥

हरिः ॐ तत्सत् श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
_______________________________
श्रीमद्भागवतपुराणम् - स्कन्धः (९)-अध्यायः (२४)

त्रीणि सादिसहस्राणि दुर्योधनपुरोगमाः। शककाम्भोजबालह्लीका यवनाःपारदास्तथा।।१३।
कुलिन्दास्तङ्कण अम्बष्ठाः पैशाचाश्च सबर्बराः। पार्वतीयाश्च राजेन्द्र क्रुद्धाः पाषाणपाणयः।१४। अभ्यद्रवन्त शैनेयं शलभाः पावकं यथा।।
(द्रोणपर्व का १२१वाँ अध्याय)

बुधवार, 27 जनवरी 2021

एकैव वंश जाते: तिस्रविशेषणा: वृत्ते: प्रवृत्तेश्च वंशानाम् प्रकारा: सन्ति ! प्रथम भागे -

"गोपाभीरयादवा एकैव वंशजातीनाम् त्रतये ।विशेषणा:वृत्तिभिश्च प्रवृत्तिभिर्वंशानां प्रकारा:सन्ति।

____________________________

याभिर्वृंदावनमनुगतो नंदसूनुः क्षपासु रेमे चंद्रांशुकलितसमुद्योतभद्रे निकुञ्जे।

तासां दिष्टं किमहमधुना वर्णये बल्लवीनां यासां साक्षाच्चरणजरजः श्रीशविध्याद्यलभ्यम् ।८०-१०९।

यत्र प्राप्तास्तृणमृगखगा ये कृमिप्राणिवृन्दा वृन्दारण्ये विधिहररमाभ्यर्हणीया भवन्ति।

तत्संप्राप्याद्वयपदरतो ब्रह्मभूयं गतः कौ प्रेमस्निग्धो विहरति सुखांभोधिकल्लोलमग्नः।८०-११०।

सन्दर्भ:बृहद् नारद पुराण बृहद उपाख्यान में उत्तर-भागका वसु महिनी

संवाद के अन्तर्गत वृन्दावन महात्म्य नामक अस्सीवाँ अध्याय

_____________________

"प्रस्तावना" 👇

"अज्ञानता के अँधेरों में हकीकत जब ग़ुम थी। उजाले इल्म के भी होंगे ! ना हमारे विरोधियों को मालुम थी ।।

–धड़कने थम जाने पर श्वाँसें कब चलती हैं ?–बहारे गुजर जाती जहाँ 'रोहि' बहार खामोशियाँ ही मचलती हैं !

(प्रथम- चरण)👇

(द्वित्तीय-चरण)👇

(तृत्तीय-चरण)👇

(चतुर्थ-चरण)👇

(पञ्चम्-चरण)👇

(षष्ठम्-चरण)👇

-(सप्तम्-चरण)👇

-(अष्ठम्-चरण)👇

"यदुवंश के बिखरे हुए अंश ★–"👇

"यदुवंश के बिखरे हुए अंश ★–"👇

"यदुवंश के बिखरे हुए अंश ★–"👇

"यदुवंश के बिखरे हुए अंश ★–👇

"संपूजितो मघवता वसुश्चेदीश्वरो नृप:। पालयामास धर्मेणचेदिस्थ: पृथिवीमिमाम्।।२८।।"

इन्द्रपीत्या चेदिपतिश्चकारेन्द्रमहं वसुः।पुत्राश्चास्य महावीर्याः पञ्चासन्नमितौज:।२९।

"नानाराज्येषु च सुतान्स सम्राडभ्यषेचयत्।महारथो मागधानां विश्रुतो यो बृहद्रथः।३०।।

"प्रत्यग्रहः कुशाम्बश्च यमाहुर्मणिवाहनम्। मावेल्लश्च यदुश्चैव राजन्यश्चापराजितः।।३१।

"महाभारत आदिपर्व अँशावतरण नामक उपपर्व का तिरेसठवाँ अध्याय के श्लोक २९-३०-३१ -__________________________________

★–ययातिं सत्य सम्पन्न धर्म वीर्य ओं महामतिम्। एन्द्रपदं गति राजा तस्य पुत्र: पदे सवके।।७।'

एवं चत्वारः पुत्राश्च ययातेस्तु महात्मनः। तेजसा पौरुषेणापि पितृतुल्यपराक्रमाः।१४।

एवं राज्यं कृतं तेन धर्मेणापि ययातिना।तस्य कीर्तिर्यशो भावस्त्रैलोक्ये प्रचुरोभवत्।१५।

"पूरोःसकाशादादाय जरां दत्त्वा च यौवनम् ।

राज्येऽभिषिच्य पूरुञ्च प्रययौ तपसे वनम् ।४-१०-१६।

"दिशि दक्षिणपूर्व्वंस्यां तुर्व्वसुं प्रत्यथादिशत् । प्रतीच्याञ्च तथा द्रुह्यु दक्षिणापथतो यदुम् ।४-१०-१७।

"उदीच्याञ्च तथैवानुं कृत्वा मण्डलिनो नृपान् ।सर्व्वपृथ्वीपतिं पूरु सोऽभिषिच्य वनं ययौ ।४-१०-१८।

"दिशि दक्षिणपूर्वस्यां द्रुह्युं दक्षिणतो यदुम् ।प्रतीच्यां तुर्वसुं चक्र उदीच्यामनुमीश्वरम् ॥२२॥

"ययातिर्दिशि पूर्व्वस्यां यदुं ज्येष्ठं न्ययोजयत्। मध्ये पुरुं च राजानमभ्यषिञ्चत् स नाहुषः॥१२.१९॥

दिशि दक्षिणपूर्व्वस्यां तुर्व्वसुं मतिमान्नृपः। तैरियं पृथिवी सर्व्वा सप्तद्वीपा सपत्तना॥१२.२०॥

यथाप्रदेशमद्यापि धर्म्मेण प्रतिपाल्यते। प्रजास्तेषां पुरस्तात्तु वक्ष्यामि मुनिसत्तमाः॥१२.२१॥

धनुर्न्यस्य पृषत्कांश्च पञ्चभिः पुरुषर्षभैः। जरावानभवद्राजा भारमावेश्य बन्धुषु॥१२.२२ ॥

विक्षिप्तशस्त्रः पृथिवीं चचार पृथिवीपतिः।प्रीतिमानभवद्राजा ययातिरपराजितः॥ १२.२३ ॥

एवं विभज्य पृथिवीं ययातिर्यदुमब्रवीत्। जरां मे प्रतिगृह्णीष्व पुत्र कृत्यान्तरेण वै॥ १२.२४ ॥

तरुणस्तव रूपेण चरेयं पृथिवीमिमाम।जरां त्वयि समाधाय तं यदुः प्रत्युवाच ह॥ १२.२५ ॥

"अनिर्दिष्टा मया भिक्षा ब्राह्मणस्य प्रतिश्रुता।अनपाकृत्य तां ग्रहीष्यमि ते जराम् ॥१२.२६ ॥

जरायां बहवो दोषाः पानभोजनकारिताः।तस्माज्जरां न ते राजन् ग्रहीतुमहमुत्सहे॥१२.२७।

सन्ति ते बहवः पुत्रा मत्तः प्रियतरा नृप।प्रतिग्रहीतुं धर्म्मज्ञ पुत्रमन्यं वृणीष्व वै॥१२.२८॥

स एवमुक्तो यदुना राजा कोपसमन्वितः।उवाच वदतां श्रेष्ठो ययातिर्गर्हयन् सुतम्॥ १२.२९ ॥

"क आश्रयस्तवान्योऽस्ति को वा धर्म्मो विधीयत्।मामनादृत्य दुर्व्बुद्धे यदहं तव देशिकः॥१२.३०॥

एवमुक्त्वा यदुं विप्राः शशापैनं स मन्युमान।अराज्या ते प्रजा मूढ भवित्रीति न संशयः॥ १२.३१ ॥

द्रुहयुं च तुर्व्वसुं चैवाप्यनुं च द्विजसत्तमाः।एवमेवाब्रवीद्राजा प्रत्याख्यातश्च तैरपि॥१२.३२॥

शशेप तानतिक्रुद्धो ययातिरपराजितः। यथावत् कथितं सर्व्वं मयास्य द्विजसत्तममाः॥१२.३३ ॥

एवं शप्त्वा सुतान् सर्व्वाश्चतुरः पुरुपुर्व्वजान्।तदेव वचनं राजा पुरुमप्याह भो द्विजाः॥१२.३४॥

तरुणास्तव रूपेण चरेयं पृथिवीमिमाम्।जरां त्वयि समाधाय त्वं पुरो यदि मन्यसे॥१२.३५॥

स जरां प्रतिजग्राह पितुः पुरुः प्रतापवान्। ययातिरपि रूपेम पुरोः पर्य्यचरन् महीम्॥१२.३६॥

स मार्गमाणः कामानामन्तं नृपतिसत्तमः। विश्वाच्या सहितो रेमे वने चैत्ररथे प्रभुः॥१२.३७॥

यदा स तृप्तः कामेषु भोगेषु च नराधिपः। तदा पुरोः सकाशाद्वै स्वां जरां प्रत्यपद्यत॥१२.३८॥

यत्र गाथा मुनिश्रेष्ठा गीताः किल ययातिना। याभिः प्रत्याहरेत्कामान् सर्वशोऽङ्गानि कूर्म्मवत्।१२.३९।

न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति। हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवाभिवर्द्धते॥१२.४०॥

यत्पृथिव्यां व्रीहियवं हिरण्यं पश्वः स्त्रियःनालं एकस्य तत्सर्वमिति कृत्वा नमुह्यति।।१२.४१ ॥

यदा भावं न कुरुते सर्व्वभूतेषु पापकम्। कर्म्मणा मनसा वाचा ब्रह्म सम्पद्यते तदा॥ १२.४२ ॥

यदा तेभ्यो न बिभेति यदा चास्मान्न बिब्यति। यदा नेच्छति न द्वेष्टि ब्रह्म सम्पद्यते तदा॥१२.४३॥

या दुस्त्यजा दुर्म्मतिभिर्या न जीर्य्यति जीर्य्यतः। योऽसौ प्राणान्तिको रोगस्तां तृष्णां त्यजतःःसुखम्।१२.४४।

जीर्य्यन्ति जीर्य्यतः केशा दन्ता जीर्य्यन्ति जीर्य्यतः।धनाशा जीविताशा चजीर्य्यतोऽपि न जीर्य्यति॥१२.४५॥

यच्च कामसुखं लोके यच्च दिव्यं महत्सुखम्। तृष्णाक्षयसुखस्यैते नार्हन्ति षोडशीं कलाम्॥ १२.४६ ॥

यही श्लोक महाभारत शान्ति पर्व में है ।-👇

एवमुक्त्वा स राजर्षिः सदारः प्राविशद्वनम्।कालेन महता नार्हन्ति षोडशीं कलाम्॥१२.४७॥

भृगुतुङ्गे गतिं प्राप तपसोऽन्ते महायशाः।अनश्नन् देहमुत्सृज्य सदारः स्वर्गमाप्तवान्॥१२.४८॥

तस्य वंशे मुनिश्रेष्ठाः पञ्च राजर्षिसत्तमाः।यैर्व्याप्ता पृतिवी सर्व्वा सूर्य्यस्येव गभस्तिभिः॥१२.४९॥

____________________

"यदोस्तु वंशं वक्ष्यामि श्रुणुध्वं राजसत्कृतम् । यत्र नारायणो जज्ञे हरिर्वृष्णिकुलोद्वहः॥ १२.५० ॥

सुस्तःप्रजावानायुष्मान् कीर्त्तिमांश्च भवेन्नरः। ययातिचरितं नित्यमिदं श्रुण्वन् द्विजोत्तमाः॥ १२.५१ ॥

"प्रचेतसः सुचेतास्तु कीर्त्तितास्तुर्वसोर्मया।

बभूवुस्ते यदोः पुत्राः पञ्च देवसुतोपमाः॥ १३.१५३ ॥

सहस्रादः पयोदश्च क्रोष्टा नीलोऽञ्जिकस्तथा।

सहस्रादस्य दायादास्त्रयःपरमधार्म्मिकाः।१३.१५४ ॥

हैहयस्च हयश्चैव राजा वेणुहयस्तथा।

हैहयस्याभवत् पुत्रो धर्म्मनेत्र इति श्रुतः॥ १३.१५५ ॥