विसर्ग सन्धि

पाठ 13 – विसर्ग सन्धि
103 विसर्जनीयस्य सः 8.3.34
अनुवृत्तिः खरि, संहितायाम् अर्थः खरि परे विसर्जनीयस्य सकार आदेशो भवति।

Instead of विसर्ग, when खर् follows, let there be स्. उदाहरण:

विष्णुस्त्राता, छात्रस्तिष्ठति, गौश्चरति, कृष्णश्छिनत्ति

104 वा शरि 8.3.36 अनुवृत्तिः
विसर्जनीय:, विसर्जनीयस्य, संहितायाम् अर्थः
शरि परे विसर्जनीयस्य विसर्जनीय एव वा स्यात् ।

When शर् follows, let the विसर्ग be optionally unchanged. उदाहरण:

हरिः शेते, हरिश्शेते, छात्राः सन्ति, छात्रास्सन्ति

105 स-सजुषो रुः 8.2.66 अनुवृत्तिः पदस्य अर्थः पदान्तस्य सस्य ‘सजुष्’ शब्दस्य च रुः स्यात् ।

Instead of a पदान्त स, and of the word, सजुष्, let there be रु.
उदाहरण: अग्निरत्र, वायुरत्र शिवस् अर्च्यः ->
शिवर् अर्च्यः

106 अतो रोरप्लुतादप्लुते 6.1.113
अनुवृत्तिः उत्, अति, संहितायाम् अर्थः अप्लुतात् अत: परस्य रोः उः स्यात् अप्लुते अति।

Instead of रु, after a अप्लुत अत् (ह्रस्व अ), let there be उ, when अप्लुत अत् follows.

उदाहरण: शिवोऽर्च्यः शिवस् अर्च्यः, शिवर् अर्च्यः (105), शिव उ अर्च्यः (#106), शिवो अर्च्यः (27), शिवोऽर्च्यः (43) 107 हशि च 6.1.114
अनुवृत्तिः अतः, रोः, उत्, संहितायाम् अर्थः
अप्लुतात् अत: परस्य रोः उः स्यात् हशि परे।

Instead of रु, after ह्रस्व अ, let there be उ, when हश् follows.

उदाहरण: शिवो वन्द्यः, छात्रो गच्छति, कृष्णो जयति, कर्णो ददाति 108 भो भगो अघो अ पूर्वस्य योऽशि 8.3.17 अनुवृत्तिः रोः, रः, संहितायाम् अर्थः एतत्पूर्वस्य रोः यादेशो स्यात् अशि परे।

Instead of रु, preceded by भो भगो अघो or अ, let there be य्, when अश् follows.

उदाहरण: देवा इह, देवायिह भो अत्र, भगो अत्र टिप्पणि: भोस्, भगोस्, अघोस् इति सकारान्ता निपाताः असन्धिः सौत्रः

109 हलि सर्वेषाम् 8.3.22
अनुवृत्तिः भो भगो अघो अ पूर्वस्य, पदस्य, संहितायाम् अर्थः भो भगो अघो अ पूर्वस्य यस्य लोपः स्यात् हलि सर्वेषां मतेन।
Let there be deletion of य्, preceded by भो-भगो-अघो-अ, when हल् follows.

उदाहरण: भो देवाः, भगो नमस्ते, अघो याहि। टिप्पणि: सर्वेषां मतेन इति सर्वाचार्यसंमतत्वादयं लोपो नित्य इति फलितम् ।

110 रोऽसुपि 8.2.69
अनुवृत्तिः अहन् अर्थः अह्नो रेफादेशो (स्यात्) न तु सुपि।
Instead of अहन्, let there be र्, but not if सुप् follows. उदाहरण: अहरहः, अहर्गणः।
असुपि किम् – अहोभ्याम् टिप्पणि: रोरपवादः।

111 रो रि 8.3.14 अनुवृत्तिः लोपः, पदस्य, संहितायाम् अर्थः रेफस्य रेफे परे लोपः स्यात्।
There is deletion of र्, when र् follows.

उदाहरण: पुनर् रमते इति स्थिते प्रथमरेफस्य लोपः

112 ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः
6.3.111 अनुवृत्तिः अर्थः ढरेफयोः लोपनिमित्तयोः पूर्वस्याणो दीर्घः स्यात्।

Instead of a preceding अण्, let there be its दीर्घ vowel, when ढ or र causing a deletion follows.

उदाहरण: पुना रमते, हरी रम्यः, शम्भू राजते। टिप्पणि:ढकाररेफयोः लोपः यस्मिन् स ढ्रलोपः इति काशिका अत्र सूत्रेऽण्ग्रहणं पूर्वेण, तथा चोक्तं – परेणैवेण् ग्रहाःसर्वे पूर्वेणैवाण् ग्रहा मताः। ऋतेऽणुदित्सवर्णस्येत्येतदेके परेण तु॥

उदाहरण: अण: किम् – तृढः -> तृढ् ढः, वृढः -> वृढ् ढः ढो ढे लोपः (550) इति पूर्वढकारलोपः। अणोऽभवान्न दीर्घप्रवृत्तिः।
मनस् रथ इत्यत्र रुत्वे कृते हशि च इति उत्वे, रो रि इति लोपे च प्राप्ते उत्वमेवेति अन्वयः। ननु परत्वाद् रेफलोप एव स्यादिति शङ्कितुमाह –

113 विप्रतिषेधे परं कार्यम्
1.4.2 अनुवृत्तिः अर्थः तुल्यबलविरोधे परं कार्यं स्यात्। When rules of equal force prohibit each other, let the last (in the order of the अष्टाध्यायी) take effect. उदाहरण:इति लोपे प्राप्ते पूर्वत्रासिद्धमिति रो रि (111) इत्यस्यासिद्धत्वादुत्वमेव। मनोरथः

114 एतत्तदोः सुलोपोऽकोरनञ् समासे हलि 6.1.132 अनुवृत्तिः संहितायाम् अर्थः अककारयोः एतत्तदोः यः सुः तस्य लोपः स्यात् हलि न तु नञ् समासे।
There is deletion of सु (118 – प्रथमा एकवचन case affix) of एतद् and तद् , provided they are without the आगम क when हल् follows, but not if they are in a compound with नञ्।
उदाहरण:एष विष्णुः, स शम्भुः।
अकोः किम् एषको रुद्रः अनञ् समासे किम् असः शिवः हलि किम् एषोऽत्र, सोऽहम्

115 सोऽचि लोपे चेत् पादपूरणम् 6.1.134 अनुवृत्तिः सुलोपः, संहितायाम् अर्थः स इत्यस्य सोर्लोपः स्यादचि पादश्चेल्लोपे सत्येव पूर्येत।
Let there be deletion of the सु of सस् शब्द, even when अच् follows, if by the deletion alone the (पाद) verse can be completed. उदाहरण: सैष दाशरथी रामः, सेमामविड्ढि प्रभृतिम्।