मनु स्मृति में मिलता है जिसके अध्याय १ श्लोक ३३ में वर्णित है कि__
मांगल्यं ब्राह्मणस्य स्यात्क्षत्रियस्य बलांवितम् ।
वैश्यस्य धन संयुक्तम् शूद्रस्तु जुगुप्सितम् ।।
इस श्लोक के अर्थानुसार देखा जाए तो तो ब्राह्मण का नाम मंगल सूचक क्षत्रिय का नाम बल सूचक और वैश्य का नाम धन सूचक तथा शूद्र का नाम घृणा सूचक होना चाहिए।
, वे श्लोक मनुस्मृति के अध्याय (8) के श्लोक 316 से 318 में उपलध हैं।
रामायण में वे श्लोक इस क्रम से उद्धृत हैं- राजभिर्धृतदण्डाश्च कृत्वा पापानि मानवाः।निर्मलाः स्वर्गमायान्ति सन्तः सुकृतिनो यथा॥ शासनाद् वापि मोक्षाद् वा स्तेनः पापात् प्रमुच्यते। राजा त्वशासन् पापस्य तदवाप्नोति किल्विषम्॥ (किष्किन्धा काण्ड 18./30,/ 32
अर्थ•-मनुष्य पाप या अपराध करने के बाद राजाओं के द्वारा दण्ड दिये जाने पर अच्छे आचरण वाले लोगों के समान माने जाते हैं। फिर वे दोषरहित सुखी जीवन जीते हैं। राजा द्वारा दण्ड देने के बाद अथवा निर्दोष समझकर छोड़ देने के बाद चोर चोरी के अपराध से मुक्त हो जाता है।
यदि राजा अपराधी को दण्ड नहीं देता तो उसका दोष राजा का माना जाता है।
(मनुर्वै यत्किञ्च-अवदत् तद् भेषजं भेषजतायै।’’ (तैत्तिरीय संहिता 2.2.10.2; ताण्डय ब्राह्मण 23.16.7)
अर्थात्-मनु ने अपनी स्मृति में (व्यक्ति, परिवार और समाज के लिए) जो कुछ कहा है, वह औषधों का भी औषध है अर्थात् औषध के समान कल्याणकारी है। (ग) महाभारत से कुछ प्राचीन ग्रन्थ ‘निरुक्त’ में एक प्राचीन महत्त्वपूर्ण श्लोक उद्धृत मिलता है, जिसमें दो ऐतिहासिक तथ्यों का एक साथ उल्लेख है। एक-मनु मानवसृष्टि के आदिकालीन राजर्षि हैं, दो-उन्होंने दायभाग में पुत्र-पुत्री का समान अधिकार विहित किया है। स्पष्ट है कि उस समय भी मनु के विधान सर्वप्राचीन और उल्लेखनीय माने जाते थे। वह श्लोक है- अविशेषेण पुत्राणां दायो भवति धर्मतः। मिथुनानां विसर्गादौ मनुः स्वायभुवोऽब्रवीत्॥ (3.4)
अर्थात्-‘पुत्र और पुत्री में बिना किसी भेदभाव के पैतृक सपत्ति का बंटवारा होता है’ यह विधान स्वायभुव मनु ने मानवसृष्टि के आदि में किया था।’ (घ) वर्तमान मनुस्मृति में उपलध अनेक श्लोकों और श्लोकांशों को महाभारत में स्वायभुव मनु के विधान के नाम से उद्धृत किया है।
उनसे ज्ञात होता है कि महाभारत से पूर्व मनुस्मृति मान्य थी और उसका रचयिता मनु स्वायभुव ही है।
यथा – ‘‘प्राङ्नाभिवर्धनात् पुंसः जातकर्मः विधीयते॥’’ ‘‘तदास्य माता सावित्री पिता त्वाचार्य उच्यते॥’’ ‘‘तावच्छूद्रसमो ह्येषः यावद् वेदे न जायते॥’’ तस्मिन्नेवं मतिद्वैधे मनुः स्वायभुवोऽब्रवीत्॥ (वनपर्व 180.30-35) इनमें से पहली पंक्ति मनुस्मृति 2.29 में, दूसरी 2.170, में तीसरी 2.172 श्लोक में उपलध है। महाभारत में अनेक प्रसंगों में वर्तमान मनुस्मृति में उपलध दो सौ के लगभग श्लोक उद्धृत मिलते हैं (यथा-आदिपर्व 73.8-9, शान्तिपर्व 36.5-6, 335.44-46; आदि)।
शतं ब्राह्मणं आक्रुश्य क्षत्रियो दण्डं अर्हति ।वैश्योऽध्यर्धं शतं द्वे वा शूद्रस्तु वधं अर्हति।१५.१६।
विप्रः पञ्चाशतं दण्ड्यः क्षत्रियस्याभिशंसने । वैश्ये स्यादर्धपञ्चाशच्छूद्रे द्वादशको दमः। १५.१७ । ।
समवर्णद्विजातीनां द्वादशैव व्यतिक्रमे ।वादेष्ववचनीयेषु तदेव द्विगुणं भवेत् । । १५.१८ ।
काणं अप्यथवा खञ्जं अन्यं वापि तथाविधम् ।तथ्येनापि ब्रुवन्दाप्यो राज्ञा कार्षापणावरम् । । १५.१९ । ।
न किल्बिषेणापवदेच्छास्त्रतः कृतपावनम् । न राज्ञा धृतदण्डं च दण्डभाक्तद्व्यतिक्रमात् । । १५.२० । ।
लोकेऽस्मिन्द्वाववक्तव्यावदण्ड्यौ च प्रकीर्तितौ ।ब्राह्मणश्चैव राजा च तौ हीदं बिभृतो जगत् । । १५.२१ । ।
पतितं पतितेत्युक्त्वा चौरं चौरेति वा पुनः ।वचनात्तुल्यदोषः स्यान्मिथ्या द्विर्दोषतां व्रजेत् । । १५.२२ । ।
नामजातिग्रहं तेषां अभिद्रोहेण कुर्वतः ।निखेयोऽयोमयः शङ्कुः शूद्रस्याष्टादशाङ्गुलः । । १५.२३ । ।
धर्मापदेशं दर्पेण द्विजानां अस्य कुर्वतः । तप्तं आसेचयेत्तैलं वक्त्रे श्रोत्रे च पार्थिवः । । १५.२४ । ।
येनाङ्गेनावरो वर्णो ब्राह्मणस्यापराध्नुयात् । तदङ्गं तस्य छेत्तव्यं एवं शुद्धिं अवाप्नुयात् । । १५.२५ । ।
___________________
सहासनं अभिप्रेप्सुरुत्कृष्टस्यावकृष्टजः । कट्यां कृटाङ्को निर्वास्यः स्फिग्देशं वास्य कर्तयेत् । । १५.२६ । ।
अवनिष्ठीवतो दर्पाद्द्वावोष्ठौ छेदयेन्नृपः ।अवमूत्रयतः शिश्नं अवशर्धयतो गुदम् ।१५.२७ ।
पादयोर्नासिकायां च ग्रीवायां वृषणेषु च । । १५.२८ । ।
उपक्रुश्य तु राजानं वर्त्मनि स्वे व्यवस्थितम् ।जिह्वाछेदाद्भवेच्छुद्धिः सर्वस्वहरणेन वा । । १५.२९ । ।
राजनि प्रहरेद्यस्तु कृतागस्यपि दुर्मतिः । शूले तं अग्नौ विपचेद्ब्रह्महत्याशताधिकम् । । १५.३० । ।
पुत्रापराधे न पिता न श्ववाञ् शुनि दण्डभाक् । न मर्कटे च तत्स्वामी तैरेव प्रहितो न चेत् । । १५.३१ ।
______________
मनु स्मृति वर्णित शूद्रों को दण्ड विधान-
अवनिष्ठीवतो दर्पाद्द्वावोष्ठौ छेदयेन्नृपः।अवमूत्रयतो मेढ्रं अवशर्धयतो गुदम् ।८.२८२ । ।
केशेषु गृह्णतो हस्तौ छेदयेदविचारयन् ।पादयोर्दाढिकायां च ग्रीवायां वृषणेषु च । । ८.२८३ । ।
त्वग्भेदकः शतं दण्ड्यो लोहितस्य च दर्शकः ।मांसभेत्ता तु षण्निष्कान्प्रवास्यस्त्वस्थिभेदकः । । ८.२८४ । ।
वनस्पतीनां सर्वेषां उपभोगो यथा यथा । यथा तथा दमः कार्यो हिंसायां इति धारणा । । ८.२८५ । ।
मनुष्याणां पशूनां च दुःखाय प्रहृते सति । यथा यथा महद्दुःखं दण्डं कुर्यात्तथा तथा । । ८.२८६ । ।
अङ्गावपीडनायां च व्रणशोनितयोस्तथा ।समुत्थानव्ययं दाप्यः सर्वदण्डं अथापि वा । । ८.२८७ । ।
द्रव्याणि हिंस्याद्यो यस्य ज्ञानतोऽज्ञानतोऽपि वा । स तस्योत्पादयेत्तुष्टिं राज्ञे दद्याच्च तत्समम् । । ८.२८८ । ।
चर्मचार्मिकभाण्डेषु काष्ठलोष्टमयेषु ।मूल्यात्पञ्चगुणो दण्डः पुष्पमूलफलेषु च । । ८.२८९ । ।
यानस्य चैव यातुश्च यानस्वामिन एव च ।दशातिवर्तनान्याहुः शेषे दण्डो विधीयते । । ८.२९० । ।
छिन्ननास्ये भग्नयुगे तिर्यक्प्रतिमुखागते । अक्षभङ्गे च यानस्य चक्रभङ्गे तथैव च ।८.२९१।
छेदने चैव यन्त्राणां योक्त्ररश्म्योस्तथैव च ।आक्रन्दे चाप्यपैहीति न दण्डं मनुरब्रवीत् । । ८.२९२ । ।
यत्रापवर्तते युग्यं वैगुण्यात्प्राजकस्य तु । तत्र स्वामी भवेद्दण्ड्यो हिंसायां द्विशतं दमम् । । ८.२९३ । ।
प्राजकश्चेद्भवेदाप्तः प्राजको दण्डं अर्हति ।युग्यस्थाः प्राजकेऽनाप्ते सर्वे दण्ड्याः शतं शतम् ।८.२९४ । ।
स चेत्तु पथि संरुद्धः पशुभिर्वा रथेन वा ।प्रमापयेत्प्राणभृतस्तत्र दण्डोऽविचारितः । । ८.२९५ । ।
मनुष्यमारणे क्षिप्रं चौरवत्किल्बिषं भवेत् ।प्राणभृत्सु महत्स्वर्धं गोगजोष्ट्रहयादिषु । । ८.२९६।
क्षुद्रकाणां पशूनां तु हिंसायां द्विशतो दमः ।पञ्चाशत्तु भवेद्दण्डः शुभेषु मृगपक्षिषु । । ८.२९७।
गर्धभाजाविकानां तु दण्डः स्यात्पञ्चमाषिकः।माषिकस्तु भवेद्दण्डः श्वसूकरनिपातने ।८.२९८ ।
भार्या पुत्रश्च दासश्च प्रेष्यो भ्रात्रा च सोदरः।प्राप्तापराधास्ताड्याः स्यू रज्ज्वा वेणुदलेन वा । ८.२९९ ।
पृष्ठतस्तु शरीरस्य नोत्तमाङ्गे कथं चन । अतोऽन्यथा तु प्रहरन्प्राप्तः स्याच्चौरकिल्बिषम् । ८.३०० ।
एषोऽखिलेनाभिहितो दण्डपारुष्यनिर्णयः ।स्तेनस्यातः प्रवक्ष्यामि विधिं दण्डविनिर्णये । ८.३०१।
परमं यत्नं आतिष्ठेत्स्तेनानां निग्रहे नृपः । स्तेनानां निग्रहादस्य यशो राष्ट्रं च वर्धते । । ८.३०२ । ।
अभयस्य हि यो दाता स पूज्यः सततं नृपः । सत्त्रं हि वर्धते तस्य सदैवाभयदक्षिणम् । । ८.३०३ । ।
सर्वतो धर्मषड्भागो राज्ञो भवति रक्षतः ।अधर्मादपि षड्भागो भवत्यस्य ह्यरक्षतः । । ८.३०४ । ।
यदधीते यद्यजते यद्ददाति यदर्चति । तस्य षड्भागभाग्राजा सम्यग्भवति रक्षणात् । । ८.३०५ । ।
रक्षन्धर्मेण भूतानि राजा वध्यांश्च घातयन् ।यजतेऽहरहर्यज्ञैः सहस्रशतदक्षिणैः । । ८.३०६ । ।
योऽरक्षन्बलिं आदत्ते करं शुल्कं च पार्थिवः ।प्रतिभागं च दण्डं च स सद्यो नरकं व्रजेत् । । ८.३०७ । ।
_______________________________
पुष्यमित्र सुँग के समय में मनु के सिन्दान्त को नाम पर अनेक प्रक्षेप ग्रन्थों में समाहित हुए-
कोई टिप्पणी नहीं:
एक टिप्पणी भेजें